mewlana jalalidin rumi

türkiye awazi radiyosi: mewlana jalalidin rumi 1207-yili 30-séntebir belxning xorasan shehiride dunyagha kelgen. mewlana «mesnewi»sining kirish sözide ismini muhemmed bin hüseyin elbelxi dep yazghan bolup, familisi jalalidindur. «xojayinimiz» menisidiki «mewlana» unwani uni ulughlash meqsitide ishlitilgen. «sultan» menisini bildüridighan parsche «xudawendigar» dégen nam bolsa, uninggha dadisi teripidin bérilgen. uningdin bashqa tughulghan yéri közde tutulup «belxi» dep atalghinidek, hayatini anadoluda ötküzgenliki üchün, «rumi», «mewlanai rumi», «mewlanai rum» dégendek texelluslar bilenmu xatirilenmekte.

eserliride bergen bir qisim uchurlardin bashqa, mewlana we uning etrapidikiler toghrisidiki uchurlar asasen uning oghli sultan weledning «ibadetname»si, murtliridin feriduni sipehsarining risalisi we newrisi ulu arif chelebining muriti ehmed eflakining «menaqibul arifin» namliq esirini menbe qilidu. «ibadetname»diki uchurlar birinchi qol uchurlar bolup, qisqa we ixchamdur.

mewlananing eserliride uning ejdadi heqqide héchqandaq melumat yoq. «risaei sipehsalar»da mewlananing dadisi bahaiddin weledning hezriti ebu bekrining nesebidin ikenliki eskertilidu we hezriti ebu bekirgiche tutishidighan nesabnamisining barliqi qeyt qilinidu. eflaki w euningdin kéyinki muelliplerdin abdurahman jami bilen dewletshahmu uning hezriti ebu bekrning nesebidin ikenlikini qeyt qilidu.

belxte sheherning aldinqi qatardiki ölimalirining biri bolghan dadisi bahaiddin weledning «siyasiy hoquqni qolgha keltürüshke urunghanliqi» toghrisida mish-mish paranglar tarqalghan we bu sözler sultanning quliqigha yetken. shuning bilen, sultan bahaiddin weledning sheherdin köchüp kétishini telep qilghan. emma, bahaiddin weledning özi dölettin sürgün qilinish qararigha isharet qilmastinla, belx xelqi özini renjide qilghachqa, alghan meniwi isharetke asasen, hijazgha kétish üchün, sheherdin chiqip ketkenlikini, u yoldiki mezgilde belxning mongghullarning teripidin bésiwélinghanliqini esketken. bu uchur bahaidin weledning 1221-yili konyagha kelgenlikidin dérek béridu.

mewlana baliliq dewride dadisi bilen bashlighan maaripini helep we demeshqte dawamlashturghan. u tunji sopi telim-terbiyesinimu dadisidin alghan. mewlana yitük alim, sopi we shairdur. kéyin, uning mewlana seyyid burhaniddingha toqquz yil xizmet qilghanliqi, qelibliri meniwi dunyada birlikke kelgenliki üchün, ularning sözde, mahiyette we sirda birleshkenliki, burhanidin dunyadin alemdin ötkendin kéyin, mewlananing yalghuz qalghanliqi, uning allahqa yüzlinip, yalwurup-yélinip, derd tartip besh yil riyazet chekkenliki, san-sanaqsiz karametlerni körsetkenliki, bu jeryanda irshad (yol körsitish) ishlirinimu tashlap qoymay, awamgha wez éytishni, rehberlik qatlimidiki muritliri bilen söhbetlishishni dawamlashturghanliqi melum. mewlananing murtliri (egeshküchiliri) köpinche adettiki kishilerdin idi؛ herxil hüner-senet we kesiptiki kishiler sama yighilishlirigha qatnishatti. buning bilen birlikte, uning yene shu dewrning hökümranliri bilen qoyuq munasiwiti bar idi. emma, mewlana jalalidin rumi adette bu munasiwetni nesihet dairiside saqlap, hökümranlar otturisidiki toqunush we riqabetni asas qilghan siyasiy küreshke arilashmasliqqa ehmiyet bergenidi.

shemsii tebrizi bilen uchrishishi mewlananing hayatida burulush hasil qilidu. mewlana shemsi tebrizi konyagha kelgendin kéyin, wez-nesihetlirini, medrislerde ders ötüshni we murtlirigha yétekchilik qilishni bir chetke qayrip qoydi. ilahiy ishiq we wejdi terennum namayan qilghan heqiqiy mewlana bu dewrde dunyagha keldi؛ ilgiriki chaghlarda ishqi teqwaliqigha yoshurunghan bolsa, emdilikte teqwaliqi ishqigha yoshurundi. dunya shéirlirining yüksek pelliliridiki bezi shéirliri bilen diwani qebir shéirlirining bir qismini bu dewrde yazdi؛ diwani qebir pütkendin kéyinki sükünat dewride islam medeniyitining eng keng tarqalghan eng muhim eserlirining biri bolghan «mesnewi» dunyagha keldi. mewlananing qarishiche, gerche körünüshte ayrilishtek qilsimu, emma mewjutluqta birlik asastur؛ iman-kupur, yaxshiliq-yamanliq qatarliq perqler bizge nisbeten shundaq, emma allahqa nisbeten hemmisi oxshashtur. yamanliq yaxshiliqtin ayrilmaydu, yamanliq bolmay turup, yamanliqtin waz kéchish mumkin emes. shundaqla, kupurluq bolmay turup din bolmaydu؛ chünki din kupurluqtin waz kéchishni körsitidu. ularning yaratquchisi birdur. uning qarishiche,  yaxshiliqtin qutulush qulning özini mewjutluqidin mehrum qilish arqiliq emelge ashidu. birlik qulning özining nispiy mewjutluqidin ötüshidur. allahning huzurida ikki «men» yoq. bu mesilige qarita u: «sen «men» déseng, umu  «men» deydu. ya sen ölseng yaki u ölse, bu ikkilik qalmaydu. uning ölüshi mumkin bolmighachqa, ölüsh séning ishingdur» dep, sopizmning nishani bolghan «ölüshtin ilgiri ölüsh» pirinsipini tekitleydu. mewlananing sözige qarighanda, qul <menliki>din qutulush arqiliq heqiqiy irade erkinlikige érishidu. chünki <menliki>din qutulup, mutleq mewjutluqqa érishken ademning iradisi, mewjutluqigha oxshashla, allahta pani bolidu. uning iradisi we tallishi allahning iradisi we tallishidur. bu mertibede qul jebr heqqidimu, tallash heqqidimu éghiz achalaydu. emma, <menliki> din qutulmay turup, qilghanlirini allahqa baghlash yaki nisbet bérish yalghanchiliqtur.

peqet eqilgila ehmiyet bergenlikliri üchün, peylasoplar bilen ularning tesirige uchrighan kalamchilarni <kemtük> dep qarighan mewlana, qiyaslar bilen yekünning insanni xatalashturidighanliqini otturigha qoydi. uning qarishiche, dunya ishlirida paydiliq bolghan eqilde, mahiyitidin élip éytqanda, ilahiy heqiqetlerge we xudagha yétishke tosalghu bolidighan ehwallar körülidu. meniwi seper üchün ilahiy ishiq (söygü) shert. eqil yéterlik bolmighan tereplerning biri ishiq we uninggha alaqidar ehwallardur. quranda «allah ularni yaxshi köridu, ularmu allahni söyidu» déyilidu. démek, muhebbetning menbesi ilahiydur.

oghli sultan weled mewlananing 1273-yili 12-ayning 17-küni alemdin ötkenlikini, depne murasimigha her xil din we mezheplerge mensup nurghun ademning qatnashqanliqini, musulmanlarning uni muhemmed eleyhissalamning nuri we siri dep qaraydighanliqini؛ xiristiyanlarning bolsa, uni özlirining isasi, yehudiylar bolsa, uni özlirining musasi, dep qaraydighanliqini, uning bilen söhbetlishishni dawamlashturuwatqanliqini éytidu. chünki u jinazisi béshida yighlap, ahu-peryad qilmasliqni wesiyet qilghan hemde wapat bolghan künini «jem bolush (wuslat)» küni dep atighachqa, wapat bolghan küni toy kéchisi dégen menide «shebi erus» atalghan bolup, wapatining xatire künlirimu mushu nam bilen atilip kelmekte.

mewlananing öy-pikirliri heqqide sherq we gherbte nurghun tetqiqatlar élip bérildi. mesnewi supizm tepekkurining barliq mezmunlirini öz ichige alghan bolup, islam medeniyitining eng muhim eserlirining biri hésablinidu.

menbeler:

1. Âsaf Hâlet Çelebi. (1940). Mevlâna Hayatı-Şahsiyeti. İstanbul 

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/mevlana-celaleddin-i-rumi 3.

3. Mevlânâ. (1988). Mesnevî (trc. Veled İzbudak), İstanbul.

4. Sultan Veled. (1976). İbtidânâme (trc. Abdülbâki Gölpınarlı). Ankara.