«tilda, pikirde, ishta birlik» idiyesining asaschisi, türkchilik herikitining bayraqdari ghaspirali
nazgül qadirowa teripidin teyyarlanghan «hayatini türk dunyasigha béghishlighanlar» namliq sehipimizning bu heptidiki sanida, «tilda, pikirde, ishta birlik» idiyesining asaschisi, türkchilik herikitining bayraqdari ismail ghaspirali heqqide toxtilip ötimiz.
2131876
«tilda, pikirde, ishta birlik» idiyesining asaschisi, türkchilik herikitining bayraqdari ismail ghaspirali
türkiye awazi radiyosi: rusiyediki türkchilik herikitining atisi dep qaralghan ismail gaspérali türk dunyasida muhim orungha ige. ismail ghaspirali qirim tatarliridin bolup, 1851-yili 21-mart qirimning bahchesaray shehirige yéqin yerdiki awjiköyde dunyagha kelgen. dadisi mustapa elioghlu qirimning gaspira yézisida tughulghan bolup, charrusiye armiyesining pénsiyege chiqqan léyténanti, anisi elge tonushluq bir ailining qizi fatma sultandur. ismail ghaspirali bir mehelliy musulmanlar mektipide bashlighan oqushini aqmesjid erler gimnaziyeside dawamlashturghan. oqush püttürgendin kéyin woronéjdiki bir herbiy mektepke, andin moskwadiki herbiy mektepke oqushqa kirgen. moskwa eyni waqittiki chékidin ashqan rusiyechilikning merkizi idi. gerche u özi uchratqan rusiye ziyaliylirini hörmetlisimu, emma mekteptiki pan silawiyan keypiyat uningda rusiye impériyesidiki türklerni oyghitish oyini shekillendürüshke bashlighan. u we dosti mustapa mirza dawidowich istanbulgha bérip, girit qozghilingigha qatqashqan rum asiylirigha qarshi urush qiliwatqan osmanli armiyesige qoshulmaqchi bolghan we bu meqsette qirimgha kelgen. pasportliri bolmighachqa, odésa chégrasigha barmay turupla tutulup qalghan.
bu weqe ghaspiralining herbiy oqushining axirlishishini keltürüp chiqarghan. moskwagha qaytip kételmigen ghaspirali, 1868-yili 17 yash waqtida, bahchesaraydiki zenjirlik medrisiside rus tili ögitishni bashlighan. u 1872-yili qirimdin yolgha chiqip, istanbul, wiyénna, miyunxén we shtutgartlarni bésip ötüp parizhgha barghan we parizhda turghan ikki yil jeryanida, rusiyening dangliq yazghuchisi iwan turgénéfning yardemchisi we terjimani bolup ishligen. 1874-yili osmanli ofitséri bolush arzusi bilen, özi yaxshi köridighan sheher istanbulgha kelgen, emma bir yil saqlap ijabiy jawabqa érishelmigendin kéyin qirimgha qaytip ketken. u 1878-yilidin 1884-yilighiche bolghan ariliqta bahchesarayning muawin sheher bashliqi bolghan. körgen, ziyaret qilghan barliq jaylarda hasil qilghan tejribe-sawaqliri asasida barliq irqdashlirini oyghitip seperwer qilish üchün, neshriyatchiliq xizmetliri bilen shughullanmaqchi bolghan bolsimu, ruslar uning gézit chiqirishigha ruxset qilmighan. shuning bilen, u 1881-yili «aqmesjid» da neshr qiliniwatqan «tawrida» namliq gézitte «yash molla» dégen texellus bilen kéyinche «rusiye musulmanliri» dégen namda élan qilinghan kitabining maqalilirini yézip élan qilishni bashlighan. emma ismail ghaspiralining arzusi türk tilida gézit chiqirish idi. u resmiy urunushliri ret qilinghandin kéyin, tiflista oxshimighan isimlar bilen xitabnamige oxshap kétidighan wereqilerni teyyarlap tarqatqan. u nurghun qiyinchiliqlarni bashtin kechürgendin kéyin, hemmisini rusche terjime qilip neshr qilish sherti bilen, 1883-yili türk tilida gézit neshr qilishqa ijazet alghan. birinchi sani bahchesarayda neshr qilinghan heptilik gézitning ismi «terjumani ehwali zaman» bolup, 1912-yilidin tartip kündilik gézitke aylandurulghan. ghaspirali bir tereptin gézit chiqirishqa tirishsa, yene bir tereptin, usuli-jedid mekteplirini wujudqa chiqirishning teyyarliqlirini qilghan. bu meqsette dölet ichi-sirtidiki nurghun jaylarni ziyaret qilghan. bu paaliyetliri jeryanida salametliki nacharliship, 1914-yili 24-séntebir bahchesarayda qaza qilghan.
pütün ömrini dégüdek irqdashlirigha we türklükke béghishlighan ghaspiralining «tilda, pikirde we ishta birlik» herikiti bügünki künde türk dunyasining shoarigha aylandi. u maqalilirining biride, özining yigirme besh yilliq hayatida némilerni qilghanliqini we buningdin kéyin néme ishlarni qilidighanliqini bayan qilip: «bu méning yigirme besh yildin buyan éytqan, yazghan we ishlewatqanlirim؛ chare tépish, yol échishtin bashqa nerse emes. chünki dana, aliyjanab, uzun ömürlük, sewrchan we jesur türk millitining parakende bolup, seddichindin aqdéngizghiche tarqalghan bolushigha qarimay, nopussiz we sükütte qélishigha ortaq tilining bolmasliqi seweb boldi. men bu ishench bilen yashidim, bu ishench bilen qebrige kirimen» dégen.
pütün ömürini serp qilghan «terjuman» géziti rusiye hemde chet ellerde polshadin bombayghiche, ufadin misirghiche bolghan keng rayonlargha tarqalghan. ismail beg ghaspirali özini qirim tatarila emes, belki büyük türk dunyasining wekili dep qaraytti. tatar mutepekkur jelal walidofning «tatarlarning maarip tarixi we edebiyati toghrisida» namliq kitabida, ghaspiralining gézit neshr qilish oyigha kelgendin kéyin, dangliq tatar alimi we maaripchisi shigabuddin merjanidin meslihet sorighanliqini yézishi tasadipiyliq emes. u gézit chiqirish pilanini testiqlighan we uninggha righbetlendürgen muhim shexs idi. «terjuman» gézitining ehmiyitini uningda orun bérilgen témilarning kengliki, tarqalghan jughrapiyesi we izchil yéngilinip turushidinla chüshiniwalghili bolidu. mesilen, 1851-yilidiki ikkinchi sanida, «saratof tatarliri» we «sibiriye musulmanliri», 1902-yili 18-sanida «qasimof tatarliri we yawropa medeniyiti» , 1906-yilidiki «93-95» sanlirida «uchrishish», «töwenki nowgorodtiki musulmanlarning sani» we shu yilining 79-83- sanlirida «xitay musulmanliri» namliq maqaliliri élan qilinghan. ghaspirali pütün hayatini «tilda, pikirde we ishta birlik» shoari astida türk xelqlirini yéqinlashturush, ularning milliy medeniyiti we siyasiy éngini tereqqiy qildurushqa béghishlighan. u yene diqqitini türk xelqlirining maaripigha merkezleshtürüp, musulmanlar mekteplirini islah qilish, til we dunyagha alaqidar mesililerni tepsiliy tetqiq qilishqa alahide ehmiyet bergen. uning bu tirishchanliqi elwette bikargha ketmigen. 1914-yili, peqet rusiye impériyesi chégrasi ichidila 5000 din artuq «usuli jedid» mektipi échilghan. 1910-yili, firansiyening «Pevul du monde musulman» namliq ijtimaiy-siyasiy, medeniyet we maarip zhurnili, maarip sahesidiki xizmetliri sewebidin uni nobél mukapatigha namzatliqqa körsetken. shu esirning béshida, rusiyening her qaysi jaylirida yashaydighan nurghun neshriyatchilar, yazghuchilar we közge körüngen kishiler özini ismail ghaspiralining oqughuchiliri dep qaraytti. ghaspirali besh gézitte yazghan maqaliliridin sirt, 38 parche kitab we nurghun maqalilerni élan qilip, kéyinki ewladlargha ülge bolghan..
bügünki künde, türk dunyasi rehberlirining qollishi bilen, türk akadémiyesi, türksoy, türkpagha oxshash chong organlar ghaspiralining menggülük idiyeliridin ilham élip quruldi. bir maqalige sighmaydighan ésil eserliri, xizmetliri, idiyeliri, qisqisi dewasi türk dunyasi ewladlirining uni untup qalmay, kelgüsige élp bérishi arqiliq menggü yashnaydu.
menbeler:
1. Mustafa TOKER. (2001). İsmail Gaspıralı ve “Dilde Birlik” Fikri Üzerine. Karapınar, 31-46. S.
2. https://islamansiklopedisi.org.tr/gaspirali-ismail-bey
3. Mehmet Saray. (1987). Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail Bey (1851-1914). Ankara.
