bataréyening keship qilinish hékayisi

türkiye awazi radiyosi: tok zamaniwi turmushning kem bolsa bolmaydighan bir parchisi bolup, bügünki künde, toksiz hayat «qiyamet» dep teswirlenmekte. nechche ming yillar boyiche tebiette erkin halette mewjut bolup kelgen tok, amérika qoshma ishtatlirining qurghuchilirining biri bolghan, bir mezgil amérika pirézidénti bolup wezipe ötigen pen – tetqiqatchi bénjamin firanklinning meshhur leglek uchurtush tejribisi sayisida zamaniwi turmushning bir abidisige aylandi. alimlar franklinning tejribisi sayisida bayqalghan éléktir éqimi toghrisidiki uchurlarni üzlüksiz tetqiq qilip, tereqqiy qildurush arqiliq insanlarning mulazimitige sunuldi. emma, deslepki yillarda tok ishlitishke munasiwetlik bir tüp mesile bar idi. 1800-yilliridin bashlap tokning qandaq ishlepchiqirilidighanliqi mueyyenleshken bolsimu, emma uni saqlash we yötkesh yolidiki tirishchanliqlar netijisiz qalmaqta idi.

  *  *  *  *

bu témidiki tunji körünerlik tetqiqat oxshimaydighan bir sahe bolghan haywan biyologiyesige munasiwetlik izdinishler jeryanida otturigha qoyulidu. italiyelik pen - tetqiqatchi luyigi galwani bir tejribisi jeryanida tasadipiy janliqlarning mewjut bolup turushida intayin muhim ehmiyetke ige bolghan biyoéléktir énérgiyesini bayqaydu. 1737-yili italiyede dunyagha kelgen we dadisigha oxshashla doxturluq kespini tallighan galwani, 1787-yili paqa biyologiyesi üstidiki bir qétimliq tejribisi jeryanida, biyoéléktir énérgiyesini bayqaydu we janliq toqulmilarning éléktir éqimi sayisida heriketlinidighanliqini otturigha qoyidu. bu tasadipiy bayqash tokning janliqlar arqiliq yötkigili bolidighanliqini we uni bedende saqlashningmu mumkinlikini namayan qilip béridu. bu jehettiki eng muhim qedemni italiyelik fizik alésandro wolta tashlaydu. galwanining tetqiqatlirini tutqa qilghan wolta, 1799-yili mis we sink métallar arisigha tuz süyige chilanghan rextni qoyup, tunji qétim tejribixana muhitida éléktir éqimi hasil qilishqa muweppeq bolidu. bu usul arqiliq tokni ximiyelik nuqtidinmu ishlepchiqarghili bolidighanliqini ispatlighan wolta, bu arqiliq ilim-pen dunyasidiki tunji bataréye bolghan «wolt bataréyesi» ni keship qilidu. woltaning bayqishi éléktir saheside bösüsh hasil qilidu. shuning bilen, nurghun fizik we ximiklar bu sahede tetqiqat élip bérishqa bashlaydu. 1870-yiligha kelgende, engliyede tunji éléktir istansisi qurulup, tok ishlepchiqirish kontrolluq astigha élinidu. emma uni zapaslap, kéyinche ishlitish mesilisi yenila toluq hel qilinalmaydu. wolt bataréyesining nami pur ketken bolsimu, emma hejimi we tennerxi sewebidin dégendek nezerge élinmaydu. mesile tok qachilighili bolidighan bataréyeler arqiliq hel qilindi. firansiyelik fizik gaston pilanté tunji tok qachilighili bolidighan bataréyeni bayqidi. qoghushun kislataliq bataréye dep atalghan bu bataréyeler deslepki qedemde aptomobillarda ishlitilishke bashlap, qatnash saheside yéngi dewrning ishiklirini achti.

  *  *  *  *

 bir paqining putidiki muskullarni aktiplash tejribisi jeryanida tasadipiyla bayqalghan biyoéléktir énérgiyesi, waqitning ötüshige egiship élip yürüshke eplik, tok qachilighili bolidighan bataréyening ijad qilinishining yolini achqanidi. bügünki künde, mashinidin yanfonghiche, xatire kompyutérdin tizgineklergiche bolghan nurghun sahede ishlitidighan, nurghun oxshimighan ximiyelik maddilardin terkib tapqan bataréyeler bar. ömri tügigen bataréyeler qalaymiqan halette tashlanghinida, terkibidiki simab, qoghushun we kadmiy qatarliq zeherlik métallar tupraqqa, yer asti süyi we her xil janliqlargha zor ziyan yetküzidu. shunglashqa kéreksiz bataréyelerni exlet sanduqlirigha tashlimastin, munasiwetlik orunlarda qaytidin pishshiqlap ishlesh kérek.