ilim erbabi, yazghuchi, shair, siyasiyon we dölet erbabi mehmet fuat köprülü

türkiye awazi radiyosi : «qayta dunyagha kelsem, ikkilenmestin oxshash yolda mangattim» dégen fuat köprülü, türk xelq edebiyati sahesidiki tetqiqatliri arqiliq türkologiye saheside yéngi upuqlarni achqan nopuzluq ilim erbabi. aptor 1890-yili 12-ayning 4-küni istanbulda tonulghan bir ailide dunyagha kelgen bolup, dadisi ismail faiz ependi beyoghludiki ikkinchi jinayi ishlar sot mehkimisi bash katipliqidin pénsiyege chiqqan memur, bowisi ehmed ziya ependi buxarést elchixanisida bash elchi bolghan kishi idi. bowisining atisi tenzimat erbabliridin bolup, diwani humayun mudiri ismail afif ependi idi. apisi xediche xanim bolsa, islimiye ölimaliridin arif hékmet ependining qizi idi. bu ailining shejerisi oninchi ewladqa barghanda sedri ezem köprülü mehmet pashagha tutishidu.

özining tebirige qarighanda, ayasofya rushdiyesini pütküzgendin kéyin, merjan idadisi (bashlanghuch mektipi)ge kirgen köprülü, idadige kirgendin kéyin kéyin, chet el tili öginishke ehmiyet bérip, bu nuqtidiki yétersizliklirini toluqlashqa tirishqan. rushdiyede oquwatqan mezgilide parsche ögengen köprülü, idadidiki yillirida ereb we firansuz tillirini yaxshilashqa bel baghlighan. aridin bir nechche yil ötkendin kéyin, «Les Nouvelles Litteraires» zhurnilining ziyaritini qobul qilghanda, toluq ottura mektepni emdila püttürgen 18 yashliq bir bala bolush süpiti bilen, firansuz kilassiklirini, bolupmu 19-esir edebiyatidin yéterlik derijide xewerdar ikenlikini eskertken. 1907-yili mektebi hoquq (qanun instituti)qa oqushqa kirgen köprülü, u yerde özi intiliwatqan nersini tapalmighandin kéyin, üchinchi siniptiki chéghida mekteptin chiqip kétip, köprülü aile kutupxanisida özlükidin terbiyelinishke bashlighan. merjan, qabatash, galatasaray we istanbul toluq ottura mektepliride oqutquchiliq qilghan köprülü, 1913-yili istanbul darulfununida «türk edebiyat tarixi» oqutquchisi bolup ishligen. tetqiqat ishlirighimu sel qarimighan köprülü, 1913-yili bilgi mejmuesi (zhurnili)de élan qilinghan «türk edebiyat tarixida usul (métod)» namliq maqalisi bilen, türkologiye sahesidiki shöhritining deslepki qedimini basqan. öz dewridiki türkchilik idiyelirining tesirige uchrighan köprülü, üzlüksiz halda özini yétishtürüp, tetqiqat saheside zor  ilgirileshlerni qolgha keltürgen. u türk dunyasining tarixtin bügüngiche bolghan nurghun témilirida tetqiqatlerni élip bérish arqiliq öz dewrige we kéyinki ewladlargha zor töhpilerni qoshqan. uning edebiyatni tetqiq qilish métodi heqqidiki eserliri türkiyedikila emes, belki türk dunyasidiki ziyaliylarghimu zor tesir körsetken. hazirqi zaman edebiyat tarixshunasliqining qurghuchisi süpitide namini tarix sehipilirige yazdurghan köprülü, edebiyat, jemiyetshunasliq, kültür, medeniyet, din, tesewwup, til, qanun, iqtisad, muzika we siyaset qatarliq sahelerde eserlerni yazghan. köprülüning «türk yurdu», «serweti funun», «milliy tetebbular mejmuesi», «yeni (yéngi) mejmue» we kündilik gézitlerdiki maqaliliri, uning ilmiy tetqiqatlirining yollirini daghdamlashturghan. u özining ilmiy tetqiqatidin bashqa, siyasiy paaliyetliri bilenmu küntertipte idi. fuat köprülü tashqi ishlar ministiri bolghan mezgilide, türkiyening shimaliy atlantik ehdi teshkilati — natogha eza bolushi, balqan shertnamisi we baghdad shertnamisige terep bolushi, jenubiy koréyege esker ewetish qatarliq nurghun ishlarda muhim rol oynighan. 1958-yili xarward unwérsititida bir yil boyiche türk tarixi tetqiqati bilen shughullinish üchün amérikagha teklip qilinghan we 1959-yili tetqiqatini tamamlap, türkiyege qaytip kelgen. köprülü 1966-yili 6-ayning 28-küni enqerede qatnash weqesige uchrap qaza qilghandin kéyin, istanbulgha depne qilinghan.

ömür boyi toxtimastin wetinige xizmet qilghan köprülü, 1500 din artuq kitab we maqalini qaldurup ketken bolup, eserliri, eserliridiki estayidilliqi we métodqa pewquladde ehmiyet béridighan xizmet usuli bilen, türkiyede «zamaniwi tarixshunasliqning atisi» dep teriplengen.

XX esir türkiyeside yétishken nahayiti az sandiki qimmetlik zatlarning biri bolghan piroféssor doktor fuat köprülüning hayati we ijadiyiti heqqide nurghun tetqiqatlar élip bérildi. hazirmu uning hayati, yazmiliri we maqaliliri üstide tetqiqatlar élip bérilmaqta.

menbeler:

1. Kapucu, D. (2020). MEHMET FUAD KÖPRÜLÜ’NÜN İLMÎ VE SİYASÎ HAYATI. Dünya   İnsan Bilimleri Dergisi, 2020(2), 205-227.

2. "Fuad Köprülü, Sosyal Tarih Perspektifi ve Günümüz Türkiye'sinde Din ve Tasavvuf Tarihi Araştırmalarında 'Tarihin Saptırılması' Problemi", Türkiyat Araştırmalar Dergisi, sayı 3, Konya 1997.

3. https://islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-fuad-koprulu