мәхтумқули фирақи

түркийә авази радийоси: мәхтумқули 1733-йили әтрәк билән гүргән дәрйалири арисидики хачиговшанда дунйаға кәлгән. бир тәхәллуслуқини тәсәввур қилишқа болидиған мәхтумқули (мәхдумқули, мағтимгули)дин башқа шаирниң башқа исминиң барлиқи ениқ әмәс. көчмән гөклән аймиқиниң гәркәз қәбилисидин болған мәхтумқулиниң гарри молла дегән нам билән тонулған дадиси дәвләтмәмәт азадиму өз дәвриниң алдинқи қатардики шаирлириниң бири иди. мәхтумқули башланғуч маарипини дадисиниң йенида башлиған. у йәнә гиләмчилик, зәргәрликкә охшаш ата кәсиплириниму өгәнгән. у оқушини дәслипидә қизилайақта, арқидин бухарадики кукәлташта давамлаштурған. мәлум мәзгилдин кейин себирийәлик түркмән дости нури казим ибни бәһр билән бирликтә түркмән аһалилирини екскурсийә қилишқа атланған. мәхтумқули билән нури казим афғанистан, һиндистан, андин кабул арқилиқ өзбекистанға өтүп, мәрғилан, андиҗан (әнҗан) вә сәмәрқәнтни зийарәт қилған. тәклипкә бинаән кукәлташта бир мәзгил турғандин кейин,  әйни дәврниң әң мәшһур мәдрисиси болған хивәдики ширғазида йәнә үч йил оқушини давамлаштурған. у йахши оқуғучи болуш сүпити билән, талипларниң хәлпити болған, һәтта бәзидә устазиниң орнида дәрс өткән. у нури казим билән ширғазида турған мәзгилдә, мәдристә түркмәнләр үчүн бир бөләк ечилған. һайатиниң кейинки мәзгиллири һәққидә йетәрлик учур болмиған шаир 1783-йилдин кейинки бир вақитта вапат болған болуши тәхмин қилинмақта.

у шеирлирида көпинчә «мәхтумқули» дегән исимни, бәзидә пирақи (пирағи) дегән тәхәллусини қолланған. мәхтумқули түркмән қәбилилири арисида қанлиқ тоқунушлар йүз бәргән, иран шаһлиқи билән хивә ханлиқи түркмәнләргә қарши атланған мәзгилдә өй-маканлиридин айрилип қалған, қул базарлирида сетиливатқан вә мал-мүлүклири булаң-талаң қилиниватқан хәлқи үчүн қәлби пүчүланған вә уларниң күлпәтлирини шеирлирида ипадилигән. түркмәнләрниң иттипақлиқиға капаләтлик қилиш, униң әң улуғ ғайиси болған. униң 18-әсир түркмәнлириниң турмушини әкс әттүргән шеирлириға қарап, әйни дәврниң иҗтимаий һайатини тәһлил қилишқа болиду. иҗтимаий давалғушларни кәлтүрүп чиқарған бир қисим диний өлималар билән башқурғучилар қатлимидин, намратларни әзгүчи байлар билән парихорлардин шикайәт қилишму униң шеирлиридин орун алған. акилириниң әсиргә елинип елип кетилгән чәт йәрләрдә өлүп кетишиму униңға чоңқур тәсир қилған болуп, у вәқәләрни шеирлирида әкс әттүргән. шәрқ әдәбий түркчиси билән бирликтә әрәбчә вә парсчиниму өгәнгән мәхтумқули, низами, сәиди ширази, әлшир нәваи вә фузулиға охшаш килассик шаирларниң әсәрлирини оқуған. шундақ болушиға қаримай, у өзидин илгирикиләргә охшаш килассик түрк әдәбий тилида әмәс, бәлки җанлиқ түркмән шевисини қоллинип, аддий услубта шеирларни йезиш арқилиқ түркмән әдәбий тилиниң барлиққа келиши вә тәрәққийатиға муһим төһпиләрни қошқан. у түркмән әдәбийатиниң сәркиси болуш биләнла қалмай, типик түркмән типиниң үлгиси болуш арқилиқ хәлқиниң йақтуруши —қобул қилишиға еришкән.

1983-йили түркмәнистанда мәхтумқули тәвәллутиниң 250-хатирә йили кәң көләмлик паалийәтләр өткүзүлүп тәбрикләнди. мәхтумқули һәққидики тәтқиқатлар 1842-йилидин буйан давамлашмақта. мәхтумқули тил вә әдәбийат институтиниң қолйазма әсәрләр бөлүмидә, шаирниң диваниниң 100 дин артуқ нусхиси бар. 1983-йили тәвәллутиниң 250 йиллиқи мунасивити билән, ашхабадта шамуһәммәт гандимов тәрипидин тәййарланған кирил елипбәсидики икки томлуқ диван, әң көп шеирни өз ичигә алған ишәнчлик нәшр һесаблиниду. буниңдин башқа, 1988-йили ашхабадта әрәб һәрплири билән тәййарланған йәнә бир нусхисиму нәшр қилинди. униң ениқланған шеирлириниң сани 500 гә йетиду. 1961-йили һүсәйин казим кадири тәрипидин тәййарланған «мәхтумқули дивани вә йәттә әсир түрк шеирийити» намлиқ әсәр түркийәдә нәшр қилинди. шаирниң 304 парчә шеири киргүзүлгән, техиму кәң даирилик дейишкә болидиған «мәхтумқули дивани» намлиқ әсәр 1992 -йили һиммәт бирай тәрипидин тәййарлинип, бир кириш сөз билән бирликтә нәшр қилинди.

мәнбәләр:

1. Abdurrahman Güzel, “Yunus Emre ve Mahtumkulu’da Ortak Motifler”, Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara 1998, s. 66-81.

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/mahtumkulu

3. Mahtumkulu, Divan (haz. Himmet Biray), Ankara 1992, neşredenin girişi, s. 1-30.

4. Yavuz Akpınar, “Mahdumkulu”, TDEA, VI, 111-112.