taghliq qarabaghda axirqi perde
küntertip we analiz (57)
taghliq qarabaghda axirqi perde
taghliq qarabaghda axirqi perde
(jan ajun)
«küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning tashqi siyaset tetqiqatchisi jan ajun teripidin teyyarlanghan «taghliq qarabaghda axirqi perde» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.
***** ** **** *** *** ****
ezerbeyjan herbiy qisimlirining taghliq qarabagh rayonigha qedemmu qedem kirishke bashlishi bilen, bu yerdiki erméniye ishghaliyitige nisbeten axirqi perde échilghandek qilidu. sabiq sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, erméniyening qarabaghdiki ermen nopusi arqiliq rayonni ishghal qiliwalghinigha 30 yildin ashti. 2020-yili séntebirde ikkinchi qarabagh urushi yüz bergen we ermenler meghlub bolghan idi. emdilikte ezerbeyjan armiyesi térrorluqqa qarshi heriket bashlash arqiliq 2020-yili bashlighan jeryanni tamamlighan boldi.
qarabaghning hékayisi sabiq sowét ittipaqining yimirilishidin kéyinla bashlanghan bolup, erméniye 1988-yili féwraldin 1994-yili mayghiche bolghan mezgilde qarabaghdiki ermenlerni qoghdash bahanisi bilen bashlighan urushtin kéyin, qarabagh rayonini ishghal qilghan we qarabaghdiki ermenlerning musteqil dölet telep qilishi bilen netijilengen idi. u mezgillerde rusiyening ermenlerge yantayaq bolushi hel qilghuch rol oynighan, gerche urush jeryanida ezerbeyjanliqlargha qarshi éghir qirghinchiliqlar yüz bergen bolsimu, xelqara jemiyet süküt qilishni tallighan idi. elwette bu sükütning emelge éshishigha erméniye lobiliri zor tesir körsetken idi. lékin rayondiki küch tengpungluqi özgergendin kéyin, ezerbeyjan axiri 2020-yili séntebirde ishghal qilinghan jaylarni azad qilish herikiti bashlidi.
2020-yili 27-séntebirdiki taghliq qarabagh urushi «ikkinchi qarabagh urushi» dep ataldi we ezerbeyjanning mutleq üstünlüki bilen axirlashti. buningda ezerbeyjanning istratégiyelik shériki we asasliq ittipaqdishi bolghan türkiyening yükselgen herbiy küch süpitide otturigha chiqishi körünerlik tesir yaratti. türkiye armiyesi bilen ezerbeyjan armiyesi otturisidiki tejribe almashturush we tereqqiy tapqan türkiye mudapie sanaitining imkaniyetlirini ezerbeyjan üchün mertlerche ishlitish ghelibining tézlishishigha türtke boldi.
2020-yili 27 - séntebirde bashlanghan urush texminen 44 kün dawamlashti, ezerbeyjan armiyesining téxnikiliq üstünlüki we meshiqi shundaqla uchquchisiz qoralliq ayropilanlarni asas qilghan yéngi türkiye herbiy nishanlirining meydandiki tesiri bilen, ermenler qisqa waqit ichide meghlup bolüp, rusiyening muresse qilishi astida tüzülgen kélishimge qoshulushqa mejbur boldi.
bu yerde, erméniyening ichki hoquq talishish kürishi we pashinyanning rusiye bilen bolghan mesiliilirimu ermenlerning ajizlishishigha éghir tesir körsetti. axirida, ezerbeyjan armiyesi shushanimu öz ichige alghan taghliq qarabaghdiki nurghun rayonlarni azad qilish bilen birge, erméniye bilen qarabagh otturisidiki ulinish yoli bolghan lachin karidorinimu kontrolluqi astigha aldi. lékin, ermenlerning tinchliq kélishimining teqezzalirini orunlimasliqi, rayondiki qoralliq paaliyetliri, térrorluq heriketliri we kélishimning bir qismi bolghan zangézor karidorining échilmasliqi sewebidin ezerbeyjan armiyesi qaytidin keng kölemlik herbiy heriket bashlidi. 24 saet dawamlashqan qisqa muddetlik heriket bilen rayonda qalghan erméniye qisimliri meghlub boldi. erméniye qisimliri pashinyanning qollishiningmu yétersiz bolghanliqidin urushni dawamlashturalmaydighanliqini körüp yetti we teslim bolushqa mejbur boldi. emdilikte ezerbeyjan armiyesi qarabaghni qedemmu qedem kontrolluqi astigha élishqa bashlidi, erméniye qoralliq qisimliri rayondin pütünley chékindi. shundaq qilip, ezerbeyjan 30 yildin köprek ishghaliyet astida qalghan zéminlirini azad qilghan boldi.
pashinyanning rehberlikide erméniyening aldida ikkila tallash qaldi. ya türkiye we ezerbeyjan bilen bolghan mesililirini üstelde muresse qilish arqiliq hel qilip, iqtisadiy we siyasiy jehette qoshna döletlerge qoshulush arqiliq güllinishtin nésiwige érishish weyaki toqunushni dawamlashturup, dölitini yoqitish girdabigha söresh.
simmétrik nuqtidin tolimu ajizlashqan we bir bulunggha qistalghan erméniyening birinchi tallashqa meblegh sélish éhtimalliqi yuqiridek qilidu. lékin erméniye ichidiki küch tengpungluqi we toqunush bu siyasetke yol qoyamdu, yoq? buni perez qilish asan emes.
