atalmish ermen mesilisi

türkiye awazi radiyosi: 1915-yili ermenler sürgün qilinghan osmanli dölitining zémini bolghan süriye, birinchi dunya urushining axirida osmanli dölitidin tartiwélinmaqchi bolghan idi. biraq, sürgün we bir qatar orunlashturushlar bilen yer almashturghan ermen ahalilirining bir qismi hemde jinayiti ispatlanghan térroristlar özlirining bu dölette turalmaydighanliqini hés qilip gherb döletlirige köchti. shundaq qilip, türkiye chégrasida térrorluq paaliyetlirige qatnashqan yaki jinayet ötküzgenler bashchiliqida ermeni diyasporasi dunyagha keldi. diyaspora ichide uwa tutqan komitaji qurulmilar, ashu yillardila tunji örnekliri körülüshke bashlighan atalmish «ermen irqiy qirghinchiliqi» tetür teshwiqati paaliyetliride yéngi dewrning derwazisini achti.
bezi gherb döletliri türkiyege qarshi bu tunji diyaspora qachqunlirining tarixiy heqiqetlerge xilap tetür teshwiqatini, türkiyege qarshi xelqaraliq sehnilerde diplomatik kozir süpitide paydilinish üchün qollidi.
birinchi dunya urushidin kéyin, türkiyening sewr shertnamisining mejburiy téngilishini ret qilip milliy küreshni bashlishi we ghelibe qilishi, ittipaqdash döletlerning türkiyeni bölüshüwélish pilanini buzup tashlidi.  türkiye birinchi dunya urushida meghlub bolghan döletler arisida musteqil weten chégrasini özi sizghan birdinbir muweppeqiyet qazanghan dölet bolup qalghan idi. emma bu qétim, zorluq küch bilen emelge ashurulalmighan pilanlarni yumshaq küch we diplomatik bésim bilen ijra qilish meqset qilinmaqta idi.
ashu yillarda ermenlerning uzun yillardin buyan sadir qiliwatqan asasiy qanungha xilap komitachiliq we térrorluq jinayetliri éniq idi. bu ehwal, jinayi ishlar arxipi we ammigha échiwétilgen höjjetler bilen bilinidighan tarixiy pakitlar idi.
diyaspora we ittipaqdashliri sewr shertnamisini ret qilip, buning ornigha lozan kélishimi arqiliq özini xelqaraliq jemiyetke étirap qilghuzghan türkiye jumhuriyitini diplomatik qismaqqa élip sewr shertnamisining maddilirini janliq tutushni meqset qilghan idi. mesilen, lozandin 13 kün kéyin, türkiye bilen amérika otturisida imzalanghan amérika-türkiye lozan kélishimini, amérika kéngesh palatasi testiqlighan idi. testiqlash ishlirining texminen töt yilgha sozulup kétishide, sabiq osmanli puqrasi bolghan bir ermen wahan kardashyan bashchiliq qilghan lobi guruppisining, kélishimni testiqlashqa qarshi namayishlarni we axbarat élan qilish paaliyetlirini uyushturup, her xil lobi heriketlirini qilishi ünümlük rol oynighan idi.
erméniye bolshéwiklargha qarashliq sowét jumhuriyiti bolsimu, diyasporadiki ermenler «büyük erméniye» xiyali bilen fashistik meydanini dawamlashturup, türkiye bilen ezerbeyjangha qarshi paaliyetlirini dawamlashturghan idi. bu waqitta, diyaspora we uning qollighuchilirining tetür teshwiqati türkiye jumhuriyitining qetiy pozitsiyesi netijiside dekkisini yep, shum pilanliri emelge ashmighan idi.
jumhuriyetning yéqinqi yillirida ermen diyasporasining tetür teshwiqati yene bir baldaq yuqiri kötürüldi.  bu bolsimu «intérnét we dijital munberler arqiliq medeniyette, senette, bilimde we diplomatiyede tetür teshwiqat qilip tarqitiwatqan atalmish <irqiy qirghinchiliq sanaiti>.»
türkiye diplomatiyesining ünümlük paaliyetliri we türkiye jumhuriyitining rayondiki qedimdin tartip dawamliship kelgen mewjutluqini dawamlashturidighan bir dölet ikenlikini ispatlishi, ermen diyasporasining dewaliri we tetür teshwiqatini ajizlatti. 1960-yillarda türkiye soghuq urush qutuplishishidin bashqa, qibris mesilisi bilenmu hepilishiwatatti. qetiylik bilen ijra qilinghan 1974-yildiki qibris tinchliq herikiti, bezi gherb döletlirining naraziliqini qozghighan idi. bu mezgilde otturigha chiqqan ermen térroluq teshkilati asala (ASALA), türkiye diplomatliri we puqralirini hujum nishani qilghan heriketliri bilen ermen térrorluqining yéngi dewride aktiyorigha aylanghan idi.
diyaspora bilen atalmish «irqiy qirghinchiliq sanaiti», türkiye bilen menpeetliri toqunushqan her xil siyasiy teshkilatlar we lobilar bilen hemkarlashsa, yene bir tereptin, térrorluq paaliyetlirini dawamlashturup, asasi yoq dewalirini tesiri küchlük paaliyetler bilen bézigen idi.
diyaspora komitachiliri türkiyening ghazi mustapa kamal atatürk waqtidin tartip bu atalmish «mesile» bolghan tetür teshwiqatqa bergen jawabini körmeske sélip, türkiye diplomatiyesining mesilini hel qilish pozitsiyesige jawab süpitide mesilining dawamlishishini qollap, ermen mesilisini dawamliq küntertipte tutush arqiliq türkiyege qarshi kozir qilip paydilinish wezipisini orunlidi.
ghazi mustapa kamal atatürkning buningdin texminen 100 yil ilgiri qilghan sözliri hélimu qulaq tüwimizde jaranglaydu:
«shek-shübhisizki, erméniye chong quruqluqi toghrisidiki sözler heqiqetke mas kelmeydu. del eksiche, jenubtiki rayonlarda, chet el küchliri teripidin qorallandurulghan ermenler bashqilarning qoghdishidin ilhamlinip, özliri turghan jaylardiki musulmanlargha hujum qilmaqta.  ular öch élish oyi bilen hemme yerde rehimsizlerche öltürüsh we yoqitish siyasitini yolgha qoymaqta. marashtiki pajie mana bu sewebtin yüz bergen idi. ermenler chet el küchliri bilen ittipaqliship, zembirek we éghir tipliq qorallar bilen marashqa oxshash qedimkiy musulman bir sheherni weyran qilghan idi. charesiz we bigunah minglarche kichik balilar, qiyin-qistaqqa élinip öltürülgen idi. tarixta misli körülmigen bu wehshiylikni qilghanlar  ermenler idi. musulmanlar özlirining nomusini we janlirini qoghdash üchün wehshiylikke qarshi chiqip qozghalghan idi. 20 kün dawamlashqan marash qetliamida, musulmanlar bilen bille sheherde turup qalghan amérikaliqlarning mezkur weqe toghrisida istanbuldiki elchixanisigha ewetken télégrammasi, pajieni peyda qilghanlar tiniwalalmaydighan  ispat hésablinidu.»
ghazi mustapa kamal atütürk, nutuq, 1927-yil.
«türklerning ermenlerge qarshi qetliami (türklerning  qilghanliqi ilgiri sürülgen atalmish irqiy qirghinchiliq dewaliri) toqulma riwayetler we burun tarqalghan bir qatar yalghan töhmetlerdin ibaret. bular hergizmu toghra emes. biz bu heqiqetni ashkarilash we höjjetleshtürüsh üchün biterep, shundaqla toluq musteqil komitétlarning memlikitimizde tekshürüsh élip bérishini xushalliq bilen qobul qilimiz. »
ghazi mustapa kamal atatürk