mira qedimki shehiri

türkiye awazi radiyosi: su hayat – mamatliq ehmiyetke ige bolghachqa, ötmüshtin buyan kishiler déngiz, derya yaki östenglerge oxshash su boylirini makan tutushni yaxshi körüp keldi. biraq, hayat – mamatliq ehmiyetke ige shu su, bezide olturaq rayonliri we medeniyetlerning weyran qilghuchisi bolsa, yene bezide su menbesining özi düshmenge aylandi. bashqiche éytqanda, toyuqsizla kelgen kelkün ghayet zor tarixni qumlar astigha kömüwetken, hayat – mamatliq ehmiyetke ige su hayatliqqa xatime bergen chaghlarmu boldi. miros deryasi, yeni bügünki kündiki demre östingi boyigha berpa qilinghan qedimki mira shehirimu mezkur qismetni bashtin kechürdi. anadoluning pompéisi dep atalghan mira, öz dewrining dangliq sheherlirining biri idi. bu oxshitish yanar tagh partlighanliqi üchün emes, belki bir chaghlarda özige hayatliq ata qilghan deryaning téship sheherni patqaq qaplap ketkenliki, pütkül medeniyetni qamal qiliwalghanliqi üchündur.

* * * * *

likya birleshmisi tarixtiki tunji démokratik ittipaq bolush alahidilikige ige. mira ene shu ittipaqning paytexti bolghan muhim sheherlerning biri bolup, «eng parlaq sheher» dep atilatti. mira dégen bu isimning rayonda köp ösidighan mersin ösümlükining méyi «mür»din kelgenliki ilgiri sürülidu. bügünki künde esirler jimjitliqigha kömülüp qalghan bu sheher, qedimki menbelerde «likyaning eng güzel butxanisi» dep bayan qilinghan artémis butxanisi we bash tengri apolloning kahinliq butxanisigha sahibxanliq qilmaqta.

qedimiy sheherning 11 ming adem sighidighan tiyatirxanisi öz dewrining eng chong we eng heywetlik qurulushi dep qarilidu. u ikki qewetlik sehne binasi we orunduqliri bilen likya rayonining eng yaxshi saqlinip qalghan tiyatirxanilirining biri hésablinidu. binakarliqidin bashqa, bürküt, qarighan kishini tashqa aylanduruwétidu, dep qarilidighan médusa, epsaniwi déngiz janliqliri bolghan sirenlerning süretliri qapartma halette köz aldimizda namayan bolidu. patqan qaplap ketken sheherning neqeder heywetlik ikenlikining ipsati mana bu tiyatirxanidur.

* * * * *

mira qedimki tiyatirxanisigha yuqiridin qarap turidighan qiyaliqlarda sayahetchilerning hemmidin bek diqqitini tartidighan qurulmilar qed kötürüp turidu. qedimki miradin zamanimizgha saqlinip qalghan bu séhriy küchke ige qurulushlar, emeliyette nékropol, yeni bir qebristanliqtin ibaret. yiraqtin qarighanda öylerge yaki kichik butxanilargha oxshaydighan bu qebriler, likya rayonidiki eng heywetlik we jelpkar tash qebrilerdur. tashlargha oyulghan, üstünki qismi ögzige oxshaydighan qebriler, öz dewrining yaghach öylirige toluq teqlid qilip yasalghan. qebrilerning shekli we ishlitilgen matériyallar, ölgüchining ijtimaiy ornini eks ettürüp béridu. ularning beziliride qebride yatqan ademning hayatidiki körünüshler teswirlengen qapartma resimler bar.

likya rayonida öy tipidiki qebrilerning tépilishi tasadipiyliq emes, chünki ular ölümni axirlishish emes, belki orun özgirishi dep qaraytti. ular ölgendin kéyin hayatlirini mushu qebrilerde dawamlashturidighanliqigha ishinetti. bu sewebtin, u dunyada rahet körsün üchün, kiyim-kéchek we kündilik turmushta ishlitilidighan qacha-qucha qatarliq nurghun nersiler ölgen kishining qebrisige qoyup qoyulatti. qoyulidighan nerse - kérekler ölgüchining jinsi we qiliwatqan xizmitige asasen oxshimaytti. qedimki yazghuchilarning eserliridin tash qebriler heqqidiki uchurlarni tapqili bolidu. u yazghuchilarning bayanlirigha qarighanda, yilning melum künliride qebrilerge yémeklik we ichimlik qoyup qoyulatti, gül we méwilerdin yasalghan gülchembirekler orunlashturulatti. ölüklerni yaman rohlardin qoghdash üchün qebriler boyilatti.

miraning köp qismi bügünki künde nechche ming kub métir tupraqning astida yatmaqta. biraq, ölümning simwoli bolghan qebriler goya hayatning terkibi qismi ikenlikini körsetmekchi bolghandekla, bügünki kündimu qed kötürüp turmaqta. tash qebriler qiziqarliq binakarliqi we depne qilish eneniliri bilen dewrimiz ziyaretchilirining diqqitini jelp qilmaqta.

* * * * *

miraning qedimki dewrdiki xelqara soda merkizi andriyak idi. bu yerde binepshe reng ishlepchiqirilip sheher iqtisadigha muhim töhpe qoshulghanidi. bu reng bir xil tékenlik  déngiz qululisi bolghan moreklerni bolqa bilen ézip, pishshiqlap ishlesh arqiliq royapqa chiqirilatti. 1 giram binepshe reng ishlepchiqrish üchün minglighan morek qurban qilinatti. bu rengni ishlepchiqirish nahayiti japaliq bolghachqa, özi qimmetlik, bahasi yuqiri idi. bu binepshe rengni «tépilmas» qilghan nerse, uni peqet impératorlar bilen yuqiri qatlamdikilerla ishlitidighan bolushi idi.

reng ishlepchiqirishtin éship qalghan qalduqlar qaytidin pishshiqlap ishlinip, «muréks» dep atilidighan bir xil simont yasilatti؛ simont andriyakqa xas idi. anadoludiki bu simunt tunji bolup ishlitilgen jay, andriyakning eng muhim qurulushlirining biri bolghan «garanarium», yeni ashliq ambiri idi. ikki ming yil muqeddemki chaghlardin zamanimizghiche saqlinip qalghan bu qurulush, bügünki künde likya medeniyetliri muzéy süpitide ishlitilmekte. u bizni likya birleshmisining bibaha qalduqliri arqiliq muhim medeniyet uchurliri bilen teminlimekte.

* * * * *

gerche özining tarixi we xaraktéri bilen kishilerning diqqitini tartiwatqan bolsimu, miraning zamanimizdiki dangqining chiqishi ewliya nikolas bilen munasiwetlik. chünki bu qedimki sheher xiristiyan dinining eng söyümlük ewliyasi nikolas yaki santa klawus bu dunya bilen widalashqan jay. balilar we matroslarning qoghdighuchisi dep qarilidighan ewliya nikolas mirada épiskop idi. u wapat bolghandin kéyin «ewliyaliq» derijisige yétidu. u wapat bolghanda, demrediki ewliya nikolas chérkawigha depne qilinidu. tamlirida ewliya nikolasning möjiziliri we xiristiyan dinigha munasiwetlik resimler orun alghan bu chérkaw, ottura esir boyiche hej merkizi süpitide ishlitilidu. déngiz yoli arqiliq quddusqa baridighan étiqadchilar, mirada toxtap, ewliya nikolas chérkawini ziyaret qilip hajilargha aylinidu. melumki, bügünki künde uninggha béghishlanghan ikki mingdin artuq chérkaw bar. bularning bashlamchisi we eng muhimi miragha, yeni demrege jaylashqan.

* * * * *

anadoluda yer astida uxlawatqan we nechche esirlik sirlarni ashkarilash peytining kélishini jimjit halette saqlawatqan nurghun jaylar bar… antalyaning demre rayonidiki mira qedimiy shehirimu nechche ming yildin buyan uyquda… bügünki künde, sheherning kirish qismidiki égiz qiyaliqlargha oyulghan öy tipidiki qebriliri, tiyatirxanisi we séhriy küchke ige ashliq amibri ziyaretchilerni qarshi almaqta. bu heywetlik sheher qézish xizmiti arqiliq qaytidin yoruq köridighan künlerni  kütmekte.