firigyanlar we ularning meshhur padishahi midas heqqidiki riwayetler (2)

epsaniler, chöchekler, riwayetler... anadolu jughrapiyeside bularning hemmisi daim uchraydu. kishiler ijad qilghan bu hékayiler köpinche hallarda réalliqni asas qildi. bezide namelumluqtin halqip heqiqetni tépish otturigha qoyulup keldi... bezide epsaniler kishilerge tesir körsetse, yene bezide kishiler epsanilerning yönilishini belgilidi. epsane we riwayetlerde jemiyetning medeniyet qurulmiliri we turmushliri ipadilendi. her bir medeniyetning öz zéminlirida hékaye qilinidighan epsaniliri, ewladtin ewladqa ötüp dawamlashqan chöchekliri bolghandek, xuddi qoli tegken hemmila nerse altungha aylinidighan yaki éshekningkige oxshash quliqi bolghan padishah midasning riwayetlirige oxshash yüzlerche we minglarche yillar jeryanida insaniyetning ortaq eslimisige aylanghanlirimu bar. sehipimizning bügünki sanini keshpiyatliri bilen pütkül insaniyetke töhpilerni qoshqan anadoluning qedimki medeniyiti firigyanlar heqqidiki riwayetlerge ajrattuq.

* * * * *

3000 yilliq tarixqa ige bir medeniyet bolghan firigyanlarning paytexti gordion idi. gordion qedimki shehiri hazirqi enqerening polatli nahiyesige jaylashqan bolup, eng muhim arxéologiyelik olturaq rayonlarning biri dep qarilidu. hem eyni dewrni hem uningdin kéyinki medeniyetlerni chüshinishke zor töhpe qoshqan qedimki sheher riwayetlerdimu tilgha élinidu. sözlirimizni dunyagha tarqalghan riwayetlerning eng meshhuri bolghan gordion tügünidin bashlayli. gordion tügünining bundaq meshhur bolup kétishi dunya tarixidiki eng dangliq herbiy qomandan we impératorlarning biri dep qaralghan iskender zulqerneyin bilen munasiwetlik.

gerche bu riwayetning oxshimighan bayan qilinish shekilliri bolsimu, emma eng meshhuri töwendikiche: firigyanlar urush qiliwatqan bolup, yéngi padishahning kim bolidighanliqini bilish üchün kahindin meslihet soraydu. kahin tunji bolup sheherge kala harwisi bilen kirgen kishining padishah bolidighanliqini we urushni axirlashturidighanliqini éytidu. uzun ötmey kala harwisigha olturghan gordios sheher derwazisidin kirip kélidu. gordios bolsa, étizliqida yer heydewatqanda sapanning üstige qonuwélip ketkili unimighan bürküt sewebidin zéusqa qurbanliq qilish üchün bu sheherge kelgenidi. emma u birdinla firigyanlarning padishahi bolup qalidu. sheherge padishahning ismigha asasen «gordion» dep nam bérilidu. gordios zéusqa bolghan minnetdarliqining mukapati süpitide kala harwisini butxanigha béghishlap, murekkep tügün bilen tüwrükke baghlaydu. gordios bu tügünni yéshidighan kishining asiyaning hökümrani bolidighanliqini aldin bésharet béridu. bu bésharettin iskender zulqerneyinmu xewer tapidu we parslar bilen  urush qilish yürüshi jeryanida gordiongha kiridu we udul butxanigha bérip, bash – axirini bilgili bolmaydighan tügünni yéshishke urunidu. yéshelmigendin kéyin oghisi qaynap, qilichini qinidin chiqirip tügünni késip tashlaydu. éytishlargha qarighanda, inchike tepsilatlargha gherq bolup waqit israp qilishning ornigha mesilini yiltizidin hel qilishta ishlitilidighan «gordion tügünini késish» dégen idéyom buningdin kelgen. riwayet ichide riwayet orun alghan bu hékaye, ispatlanghan emes. chünki dunyagha dangliq arxéologimiz ekrem akurgal, «padishah gordiusning epsaniwi harwisi we tügünler bar butxanining bügüngiche tépilmighanliqi»ni yazidu.

* * * * *

firigyanlar padishahi gordios, riwayetlerdiki padishah midasningmu dadisidur. midas firigyan zéminini kéngeytip, döletni kücheytken padishah dep qarilidu. qedimki menbelerde midas heqqide bir – birige pütünley oxshimaydighan uchurlarni uchritish mumkin. u bezide keshpiyatchi süpitide tilgha élinsa, yene bezide rehimsiz zalim dep bayan qilinidu. bezi menbelerde midasning tunji bolup qeley we qoghushunni bayqighanliqi yézilidu. mish- mish paranglarni bir chetke qayrip qoyghandimu, midas qedimki tarixchilar we peylasoplarning eserliridimu tilgha élinidu. pitagors, eplatun, hirodot we aristotél qatarliqlar midas heqqide toxtilidu. tetqiqatlar netijiside, oxshimighan esirlerde hakimiyet béshigha chiqqan oxshimighan padishah midaslarning barliqi ashkarilandi. waqitning ötüshige egiship, meshhur padishah midasning bir padishah emesliki, midas dégen isimning nahayiti köp bolush éhtimalining barliqi yaki padishah dégen menidiki bir unwan ikenliki qarishi gewdilinishke bashlidi.

kéleyluq padishah midas heqqidiki riwayetlerge... midas toghrisidiki riwayetlerning hazirghiche hékaye qilinishi qedimki dewr shairi owidiusning  «tedrijiy tereqqiyatlar» (métamorfosés) namliq esiride tilgha élinishini arqa körünüsh qilidu.

eng meshhur riwayetlerning biride quyash, muzika we shéir ilahi apollo bilen yéza – sehra ilahi pan otturisida muzika musabiqisi ötküzülidu. kimning utup chiqqanliqigha padishah midas qarar qilidu. midas pan chalghan neydin intayin tesirlinip, uning birinchi bolghanliqini élan qilidu. buningdin ghezeplengen apollo midasning quliqini éshekning quliqigha aylanduruwétidu, midas shu kündin bashlap béshigha doppa kiyip yürüshke bashlaydu. u peqet satirachning aldidila doppisini chiqiridu we bu sirni héchkimge éytmasliq toghrisida agahlanduridu؛ emma bu mexpiyetlik satirachqa bekla éghir kélidu, netijide sirni saqliyalmaydu. shuning bilen bir küni quduqqa bérip nahayiti pes awazda sirni pash qilidu. quduqtiki qomushlar ösidu we shamal chiqqanda bu sirni shiwirlaydu, shuning bilen köpchilik padishahning siridin xewerdar bolidu.

yene bir riwayette achköz midas bayan qilinidu. tengri intayin bay bolushni xalaydighan padishah midasning arzusini emelge ashurup, uninggha qoli tegken nersilerning hemmisini altungha aylandurush küchi béridu. midas nahayiti tézla buning bir jaza ikenlikini hés qilidu, chünki tutqan hemme nersisining altungha aylinishi netijiside, u tamaq yéyelmeydighan, su ichelmeydighan ehwalgha chüshüp qalidu. shuning bilen u yene xudagha iltija qilip yalwuridu. uning nalisini anglighan tengri, eger sardés deryasida yuyunsa, saqiyip kétidighanliqini bildüridu. midas deryada yuyunush arqiliq jazasidin qutulidu. u derya emeliyette lidyaliqlar tunji pulni yasighan éléktir éléméntliri bar deryadur. shundaq bu yerdimu riwayet bilen réalliq özara gireliship ketken.

padishah midasning ölümi toghrisidiki hékayiler uning hayati toghrisidiki hékaye we riwayetlerge oxshashla qiziqarliq. beziler uni qoli tegken hemmila nerse altungha aylinip qalghachqa, achliq we ussuzluqtin qaza qildi, dése, yene beziler uning döliti istéla qilinghandin kéyin buqa qéni ichip özini öltürüwalghanliqini ilgiri süridu.

* * * * *

gerche bir epsaniwi xaraktérdek körünsimu, midas heqiqiy yashap ötken adem. bügünki künde, riwayetlerning réalliq bilen bolghan munasiwitini tekshürüwatqan mutexessisler, qézish - tekshürüsh jeryanida nahayiti az sanda altun buyumlarning tépilghanliqini, uning tutqan nersilerning hemmisini altungha aylanduruwétidighanliqi toghrisidiki riwayetning, uning döletni bay – bayashatliqqa aylandurushini arqa körünüsh qilidighan bir oxshitish ikenlikini otturigha qoymaqta. éshek qulaqliq bolushini misirning ilah hökümdarlirigha baghlap chüshendüridighanlarmu bar. chünki midasning hökümdarliq simwoli misirning ilah hökümdarliriningkige oxshashla uchida éshek quliqi bar qomushtin yasalghan bir hasa idi. uningdin bashqa midasqa tewe dep qaralghan bash söngikini tekshürgen mutexessisler, padishahning quliqining simmétirik bolmighan körünüshke ige ikenliki yekünini chiqirip, buning u anisining qorsiqidiki waqitta bir baktériyening tesirige uchrap mushundaq bolghan bolush éhtimali barliqini, buni yoshurush üchün béshigha shepke kiyip yürgen bolushi mumkinlikini ilgiri süridu. midas toghrisidiki riwayetlerge bu nuqtidin qarap béqishqa néme deysiler?!!