ayasofya

2020 – yili 10 – iyul küni jumhur reis rejep tayyip erdoghanning imzasi bilen ayasofya muzéyi qaytidin jamege aylanduruldi. bu qarar, «wuxen wirusi» gha qarshi küresh qiliwatqan yawroasiya döletliride keng dairide tesir qozghidi. bu heqte yüzlerche xewer, xewer analizi élan qilindi. chünki, ayasofya yawroasiya xelqlirige biwasite munasiwetlik meniwi bir ibadetxanidur.

yawroasiyaning ortodokos étiqadi keng tarqalghan döletliride diniy rehberler we bir qisim siyasiyonlar bu qarargha naraziliq bildürse, rayonning türk we musulman xelqliri cheksiz shad – xuramliqqa chömdi. ammiwi taratqularda yüz minglarche uchur tarqitildi, tebrik yaghdi. bir qirghizistan puqrasi yéngi tughulghan bowiqigha «ayasofya» dep isim qoydi.

erdoghanning bu qarari toghruluq élip bérilghan analizlarda, ayasofyaning qaytidin jamege aylandurulush qararining, muhim burulush nuqtisigha isharet qilidighan bir qarar ikenliki tekitlenmekte.

gerche qarargha naraziliq bildürüwatqanlar, türkiyede laiqliq (din bilen siyaset bir – biridin ayriwétilgen tüzüm) ning qoldin kétip qalghanliqini tekitletwatqan bolsimu, lékin, ularning özlirining  naraziliqlirining diniy sezgürlüktin bashqa nerse emeslikini, jümlidin, özlirining bu heqte ziddiyetlik ehwalgha chüshüp qalghanliqidin xewirimu yoq. uning üstige, ular tarixtin buyan islam ibadetxanilirini taqap kéliwatqan, jamelerni chérkawlargha, muzéylargha, yaki bashqa dölet orunlirining binalirigha aylanduruwatqan döletlerning mensupliridur. yéqinqi yillarda atéizim (dinsizliq) siyasitini yolgha qoyuwatqan rusiye kommunist partiyesining bu qarargha naraziliq bildürüp, rusiye xelqini türkiyege sayahetke barmasliqqa teklip qilishi bolsa, tolimu kükkilik ehwaldur.

bir qisim rus yazghuchilar bu heqte yazghan maqaliride heddidin éship, istanbulning pethi qilinishini «11 – séntebir weqesi» ge oxshitishqa urundi. halbuki, tarixiy heqiqetlerning bundaq emesliki eqil – parasetlik kishilerning hemmisige besh qoldek ayan, elwette. bu yerde, tarixiy hadisiler heqqide ilgiri sürülgen «moskwa üchinchi rim» qarishining kéyinche otturigha chiqirilghan bir shoar ikenlikinimu alahide tekitleshke toghra kélidu.

istanbul xelipilikning merkizi élan qilinghan waqittin étibaren yawroasiya jughrapiyeside yashawatqan musulmanlar, hej ibadetlirini ada qilghanda, yollirining uzirap kétishige qarimay, istanbul arqiliq seudi erebistangha bérishqa alahide ehmiyet bergendur. osmanli impériyesi padishahining huzurigha chiqish, xelipe bilen birlikte bir jüme namizi oqush, «eyyub sultan», «sultan ehmed», «ayasofya» qatarliq istanbuldiki dangliq jamelerde ibadet qilish,  haji namzatliri istanbulda choqum ada qilishqa tégishlik ishlar idi. yawroasiya jughrapiyesidiki musulmanlarning istanbul bilen bolghan alaqisi, sheherdiki türlük «özbékler, buxara qatarliq» xaniqarlarning wasitisi arqiliq ornitilghandur, bu nuqtidin élip éytqanda, yawroasiya musulmanliri üchün ayasofyaning qaytidin ibadetke échilishi nahayiti zor ehmiyetke ige.

türkiye yéqinqi yillardin buyan ortodoks dunyasida özining siyasetlirini yolgha qoyushqa bashlidi. fener rum ortodoks chérkawining wasitisi arqiliq ukraina chérkawining moskwadin ayrilishi,  ayasofyaning qaytidin jamege aylandurulushi yolidiki muhim basquchlardin biri hésablinidu.

ortodokslar we sünniy musulmanlarning wekilliri qanchilighan esirlerdin buyan oxshash jughrapiyeni ortaqlashqan halda yashimaqta. özara uchur – alaqe qilish zörür bolghinidek, ixtilaplardin xaliy bolushmu mumkin emes. shundaqtimu ular birlikte yashashqa mejburdur. bu nuqtidin élip éytqanda, ortodoks dunyasining ayasofyaning jame süpitide échilishini qobul qilish we ighwagerlikliklerge aldinip qalmasliq mejburiyiti bardur. istanbulning pethi qilinishining simwoli bolghan ayasofyaning ibadetke échilishi, türkiye rehberlikidiki türk – islam dunyasining, buningdin kéyin öz yönilishini özi belgileydighanliqining eng yarqin namayendisidur.