даеш, исмәт, тәкфир вә хәлипилик - 6

инсанниң дәхлисизлики: исмәт

ислам идийә тарихида инсанниң асаслиқ һәқ-һоқуқ вә әркинликлири мәсилисидә икки асаслиқ нуқтийнәзәр вә еқим бар болуп, ғол еқимға вәкил қилидиған биринчи нуқтийнәзәр йаки чүшәнчигә асасланғанда, инсан адимийлиқи сәвәбидин гунаһсиз вә әқәллий һәқ-һоқуқларға игидур. униң бу һәқ-һоқуқлири етиқадий, тәбиитий йаки иҗтимаий орниға охшаш амиллар түпәйли чәкләнсә вә тосалғуға учриса болмайду. йәни инсан адимий зат болғанлиқи үчүн җени, мели, иззити, әқлий вә дини муһапизәт астиға елиниши керәк. бу һәқ-һоқуқларға чеқилмаслиқ билән биргә, буларниң қоғдилиши үчүн тегишлик түзүм орнитилиши лазим.

иккинчи нуқтийнәзәр йаки чүшәнчидә инсанға етиқадий йаки иҗтимаий орниға асасән бу һәқ-һоқуқлар берилиду. бу чүшәнчидә охшаш бир гуруһ йаки тәбиқигә мәнсуп болмиғанларға пәрқлиқ муамилә қилиниду. бу қараш бойичә болғанда, мусулманға нисбәтән өзгиләр ғәйри мусулмандур. инсанға пәқәт етиқадиға башқичә қилип ейтсақ, иманиға асасән дәхлисизлик һоқуқиға берилиду. инсан йа иман ейтип дәхлисизлик һоқуқиға еришиду йаки исламни қобул қилиш арқилиқ дәхлисизлик һоқуқиға еришиду.

исламға асасән қанун, әхлақ вә башқа қаидә-пиринсип, шундақла мизанлар инсанниң иззитини, әзизликини вә камиллиқини қоғдашни мәқсәт қилиду. илаһий пиринсипларниң асаслиқ ғайилиридин бири инсанниң камиллиқини қоғдаштин ибарәт, инсан әзиз йаритилған болуп, аллаһ қурани кәримдә «биз инсанни әзиз қилдуқ» (исра сүриси 17-70)дәйду. шуңа әзиз вә кәрим йаритилған инсанниң һәқ-һоқуқлири дәхли-тәрузға учриса болмайду. бир мусулманға нисбәтән «өзгиләр» пәқәт залимдур, халас. залимға қарши күрәш қилиштин сақланғили болмайду. қуранда «залимлардин башқисиға дүшмәнлик қилишқа болмайду» (бәқәрә 2-193)дейилиду. залим зулум қилғанда униңға қарши чиқиш зөрүрдур. залимға зулум вә зораванлиқ қилмиған тәқдирдәчеқилишқа болмайду.

даеш вә буниңға охшаш чүшәнчигә игә һәрикәт вә еқимлар исламниң ғол еқимиға мунасип келидиған биринчи нуқтнийнәзәр вә чүшәнчини қобул қилиш уйақта турсун, иккинчи чүшәнчә вә нуқтийнәзәрниму сүйистемал қилип өзи билән бир сәптә болмиғанларни зит қутупта көрүп, уларниң асаслиқ һәқ-һоқуқлирини нәзәргиму елип қоймай, исламниң асаслиқ пиринсипиға еғир дәриҗидә хилаплиқ қилмақта.

хәлипилик-ислам дөлити

бириниң орниға келиш, избасарлиқ, вәкиллик қилишқа охшаш мәниләрни билдүридиған хәлипилик мақами пәйғәмбәр әләйһиссаламниң рисаләт вәзиписини әмәс, униң избасари сүпитидә дөләтни башқуруш, динниң һөкүмлирини әмәлий һайатқа тәдбиқ қилиш, пүткүл мусулманларға вәкиллик қилиш мәнилирини өз ичигә алиду. ислам җәмийитиниң лидерлик мақамини гәвдиләндүрүш мәқситидә хәлипә терминидин сирт имам, әмир, әмирул мөминингә охшаш һәр хил кәлимиләрму ишлитилгән.

даешни өзигә охшап кетидиған башқа тәшкилатлардин алаһидә пәрқләндүрүп туридиған әң асаслиқ алаһидилик өзини «хәлипилик дөлити»дәп җакарлишидур. тәшкилат «хәлипилик дөлити»болушни қарар қилғанда исламниң хәлипилик мәсилисигә тутқан чүшәнчиси вә позитсийәсиниң әксичә, һечкимгә кеңәш қилмай йаки төт хәлипә дәвригә охшаш сайлам түзүмиму бекитмәй, қәһир (йоқ қилиш вә бузғунчилиқ қилиш) вә ғалибийәт билән хәлипиликниң өзиниң илкидә икәнликини өз алдиға қарар қилип, бу қарарини пүткүл мусулманларға теңишқа урунди. шуниси ениқки, қәһир вә ғалибийәт йоли билән инсанларни башқурушқа урунуш , уларға мәҗбурий һөкүмранлиқ қилишниң исламда қиличә асасий йоқ.

тәшкилатниң каттивеши әбубәкир әл-бағдади 2014-йили инсанларниң разилиқиниму алмай қорал күчи билән өзини хәлипә елан қиливалди. шуниси ениқки, хәлипилик бир инсанниң өзини хәлипә елан қиливелип әмәлийләштүргили болидиған мақам йаки апарат әмәс. бир инсанниң хәлипә болуш үчүн тегишлик шәртләрни ада қилиши вә хәлипиликиниң үммәтниң көп санлиқи тәрипидин етирап қилиниши керәк. хәлипиликлири мәсилисидә бирдәклик һасил қилинған исламниң дәсләпки дәвридики хәлипиләрниң сайлиниш усулиға нәзәрсалғинимизда, даешниң бу хусусқа қанчилик әһмийәтлик бәргәнлики алаһидә көзгә челиқиду.

тәкфир (капирға чиқириш), тәбди (башқиларни биддәт әһлигә чиқириш), тадил (тоғра йолдин чәтләштүрүш)

«тәкфир» рәсулуллаһ вәһий арқилиқ қобул қилип инсанларға тәблиғ қилған рошән дәлилләр билән муәййәнләштүрүлгән пиринсип вә асасларни инкар қилғучини диндин чиққучи вә капирға чиқириветишни көрситиду. «тәбди»башқисини биддәт әһлигә чиқириш, «тадлил»му азғун елан қилиш мәнилирини билдүриду. даеш әзалириниң өзлирини «биддәт әһли» болушни капир болуштин техиму бәкрәк йаман көридиғанлиқлири әсәрлиридин рошән чиқип туриду. даешниң «риддә»йәни дин йениш ибарисини давамлиқ ишлитидиғанлиқи, һәтта өзи билән бир сәптә турмиған мусулманларни диндин чиқип кәткүчиләр дәп қарайдиғанлиқи мәлум.

шиәләрниң һәммисини «рафизи»дәп әйибләп, қәтли қилинишқа тегишлик зиндиқлар дәп қарайдиған даеш, мәтбуатлирида шиә мәсҗид вә җамәлири үчүн «рафизи ибадәтханиси»ибарисини ишлитиду.

өзи билән бир сәптә болмиғанларниқилчә иккиләнмәстин капирға чиқиридиған даеш, дәсләпки мәзгилләрдә өзи бәйәт қилған әл-қаидә йаки өзидин айрилип чиққан бәзи гуруһлар болуп асасән дегүдәк барлиқ мусулман дунйасини бималал капирға чиқралайдиған чүшәнчә вә аңға игидур. уларниң қаришичә сүрийә,ирақ вә башқа дийарларда һакимийәткә қарши күрәш қиливатқан барлиқ гуруһ вә тәшкилатлар ғәйри исламий күрәш вә чүшәнчигә игә болғанлиқлири үчүн батил йолида болуп, уларға қарши «җиһад» қилиш пәрздур. шуңа уларчә болғанда өзи билән бир сәптә болмиған һәр қандақ адәм диндин чиққучи вә муртәд болуп, муртәдкә қарши «җиһад» қилиш, уларни җазаландурушни рава көрүш улар көккә көтүрүп келиватқан «ислам дөлити»ниң мәвҗудлуқи вә һакимийитиниң баш тартип болмайдиған бурчи вә һәққидур.

сәләфи еқиминиң муһим пиринсиплиридин бириму биддәт вә хурапатлиққа қарши күрәш қилиштур. даешниң қаришичә, нөвәттики мусулман җәмийәтлиридики нурғун етиқадий түскә игә тәдбиқләр,өрп-адәтләр, мизанлар вә пиринсип-қаидиләр динни мәнбә қилмиған болуп динға кейин кирип қалған амиллардур, шуңа динға кейин қошулуп қалған һәр қандақ нәрсә биддәт болуп, биддәтниң кәйнидин маңғучилар исламдин чиқип кетип довзихи болиду. даеш нурғун мәсилиләрдикигә охшаш биддәтләр мәсилисидиму ашқун (радикал) позитсийәгә игә болуп, мусулман җәмийәтлиридики тәравиһ намизи, тәсбиһат, қурбан һейтни тәбрикләш паалийәтлиригә охшаш нурғун дини түси болған адәтләрни биддәт катигорийәсигә киргүзүп уларға қарши күрәшни қилишни дини бурч, дәп билиду. шуңа вәйсәл қарани мәқбәрәсигә охшаш нурғун дини вә тарихий йадикарлиқлар даеш тәрипидин бу мәқсәттә йәр билән йәксан қилинған.

қурани кәримдә исламға киргәндин кейин «купур кәлимиси дегүчиләрниң »капир икәнлики (әт-төвбә9-66), иман ейтқандин кейин купурға кирип инкарда чиң турғучиларниң иманға қайтишиниң үмид қилинмайдиғанлиқи (әл-имран 3-90), диндин чиққучиниң купурға киридиғанлиқи (әл-бәқәрә 2-217, әл-имран 3-106) қәйт қилиниду.

аллаһниң мәвҗудлуқини вә бирликини, пәйғәмбәрлирини, китаблирини йаки қурани-кәримниң һөкүмлирини, өлгәндин кейин тирилишни инкар қилғучилар, аллаһқа ширик кәлтүргүчиләр, аллаһ һарам қилғанларни һарам дәп билмәйдиғанлар, аллаһ вә пәйғәмбирини мәсхирә қилғанлар, тили билән ишәнгәнликини дәп қойуп дили билән тәстиқ қилмиған мунапиқларниң исламдики һөкүми капирдур.

қурани кәримдә салам қилғучиға «сән мөмин әмәссән»дегән тәриқидә инкас қайтурулмаслиқи буйрулиду (ән-нисан 4-94), җиһадқа чиқиштин өзини қачурған мунапиқлар тоғрулуқ бивастә капир кәлимиси ишлитилишниң орниға «купурға техиму йеқин» (әл-имран 3-167) ибариси ишлитилиду, шуңа бир кишиниң очуқ байани болмай туруп, йәни киши өзини капир елан қилмиғучә, бир қатар ишарәтләр, далаләтләр йоли билән бәзи кишиләрни капирға чиқириш толиму хата вә йәңгилтәкликтур.

пәйғәмбәр әләйһиссаламму кәлимә-шаһадәтни кәлтүргүчиләрниң җени вә мал-мүлүклириниң қоғдилидиғанлиқини, қиблигә қарап намаз оқуғучиларниң вә мусулманлар боғузлиған һайванларниң гөшлирини йигүчиләрниң аллаһ вә рәсулиниң ризасиға еришидиғанлиқини, шуңа капирға чиқирилмайдиғанлиқини алаһидә тәкитлигән (бухари <иман>, 17, салат, 28, әбу давут <җиһад>, 95), шуңа мусулманға капир дәп хитап қилғучиниң дәл өзиниң купурға киридиғанлиқини байан қилған (әһмәд, 2, 18, бухари, <әйман>, 7, "әдәб", 73).

пәйғәмбәр әләйһиссалам мәккә пәтһий қилиништин илгири дүшмәнгә мәлумат йәткүзгән хатиб б. әбу бәлта исимлик саһабәни өлүмгә һөкүм қилишни тәләп қилған өмәр рәзийаллаһу әнһуға рухсәт қилмаслиқи вә хатибниң бу хаталиқни, мәккидики уруқ-туғқанлирини қоғдаш мәқситидә өткүзгәнликини ейтип уни кәчүрүветиши (әбу давуд, "җиһад", 98), мунапиқларни җазаға тартмаслиқи вә уларниң мейит намазлириниң чүшүрүлүшигә рухсәт қилиши қатарлиқлар купурлуқини вә дүшмәнликини ашкарилимиғанларни вақитниң өтүши билән мусулман җамаитигә майил қилиш нийитиниң барлиқини көрситип бериду.

рәсулуллаһниң бу әпучанлиқи вә мәрһәмитисаһабиләрниң гәп-сөзлири, иш-һәрикәт вә чүшәнчилиригә толуқ әкс әткән болуп, әбу бәкир рәзийаллаһу әнһуниң закат беришни рәт қилғучиларға қарши елип барған уруш әмәлийәттә уларниң исламниң бир рукинини рәт қилип дөләткә қарши исйан чиқарғанлиқлири сәвәбидин иди. әли рәзийаллаһу әнһуму җәмәл вә сиффин урушлирида қарши тәрәпниң сепида туруп урушқа қатнашқанларни капирға чиқиривәткән әгәшкүчилиригә кайип, қарши тәрәптикиләрниң капир әмәс исйан қилған мусулман қериндашлири икәнликини алаһидә әскәртип, әгәшкүчилириниң бу зиһнийити вә чүшәнчисигә рәддийә бәргән.

ислам тарихида тәкфир мәсилиси техи биринчи әвлад мусулманлар һайат вақтидила оттуриға чиққан. сиффин уруши (милади-657, һиҗри-37)әснасида оттуриға чиқип кейинчә хаваричлар нами билән тонулған бир гуруһ әли рәзийалланһу әнһу, муавийә вә уларни қоллиғанларниң «аллаһниң исйанкарларға қарши уруш қилиш тоғрисидики һөкмини бир чәткә қайрип қойуп, мәсилини йараштурғучи вастиси билән һәл қилишни тәшәббус қилғанлиқлири»ни баһанә қилип, уларни тәкфир қиливәткән. шундақтиму әли рәзийаллаһу әнһу өзини тәкфир қиливәткән бу гуруһни һәргиз тәкфир қиливәтмәй, улар қоллириға қорал алмиған әһвал астида, уларни һечқандақ һәқ-һоқуқлиридин мәһрум қиливәтмигән, җамәләргә келишигә, көз-қарашлирини тәшвиқ қилишлириға көз йумған, улар билән қуда-баҗа болушқа болидиғанлиқини, боғузлиған маллирини йейишкә болидиғанлиқиниму ейтқан.

әһли сүннәт вәл-җамаәт әнәнисидә әһли қиблиниң қәтий тәкфир қилиналмайдиғанлиқи, илзами йәни вастлик йоллар билән купурниң муәййәнләштүрүлмәйдиғанлиқи, купурға елип баридиған хусуслар бекитилиш биләнла чәклинип, мәлум бир кишини тәкфир қилиштин сақлиниш лазимлиқи, бу җәһәттә мәлумат вә илимниң йетәрсизлики сәвәнлик сүпитидә қобул қилинидиғанлиқи, өлимилар ичидә ихтилап болған мәсилиләрниң тәкфир сәвәби болалмайдиғанлиқиға охшаш пиринсипларда бирдәклик мәвҗут. шундақла бир мусулмани капирға чиқиришниң орниға бир капирни хата һалда мусулман чағлашниң әвзәлрәк икәнлики, бир кишини йүздә бир пирсәнт болсиму мусулман чағлаш мумкин болидиған болса, униң капир санилмайдиғанлиқитәкитләнгән.

күнимиздә бәзи мусулман гуруппиларниң өзлириниң мәзһәп йаки чүшәнчисигә охшимайдиған башқа мусулманларни тәкфир қилип уларға қарши «җиһад»ечиши динниң асаслиқ мәнбәлири болған қуран вә сүннәткә зит болғинидәк, төт хәлипә дәвири болуп ислам тарихи вә мәдәнийитидә азрақ болсиму орни, асасий йоқтур.