xitay diniy erkinlikte alahide közitilidighan döletler tizimlikige kirgüzülgen

türkiye awazi radiyosi xewiri: amérika diniy erkinlik komitéti (USCIRF) 26-aprél doklat élan qilip, xitayning 2017-yilliq diniy erkinlik weziyitining izchil nacharlishiwatqanliqini bildürdi. doklatqa asaslanghanda, amérika hökümiti xitayni bu yilmu diniy erkinlikte alahide közitilidighan döletler qatarigha tizghan.

amérika awazi tor bétining bügün (27-aprél) élan qilghan bu heqtiki xewiride körsitilishiche, 1999-yildin buyan xitay, birma, iran we sudan qatarliq döletler izchil halda «diniy erkinlikte alahide közitilidighan döletler» tizimlikining aldinqi ritini qoldin bermey kelgen.

amérika xelqara diniy erkinlik qanun layihesige asaslanghanda, eger bir dölet diniy erkinlikke sistémiliq halda tajawuz qilsa, amérika hökümitining u döletni «diniy erkinlikte alahide közitilidighan döletler» tizimlikige kirgüzüsh hoquqi bolidiken.

amérika diniy erkinlik komitétining doklatida, 2016-yili xitay hökümitining döletke tehdit peyda qilidu, dep qaralghan kishilerni qattiq basturghanliqi, ziyankeshlikke uchrighanlarning ichide dingha étqad qilidighan amma we kishilik hoquq adwokatlirining barliqi eskertildi.

doklatta qeyt qilinishiche, xitay hökümiti 2016-yili her daim dinniy junggochilashturushni tekitligen we tüzitilgen dinni bashqurush belgilimilirini tarqitip, «qanunsiz» dep qaralghan diniy paaliyetlerni qattiq basturghan. buning bilen bir waqitta, aile xiristiyan jemiyetlirini basturushnimu kücheytken. xitay dölet reisi shi jinping 2016-yili échilghan memliketlik diniy xizmetler yighinida, dinni junggochilashturushni, chégra sirtidikilerning soqunup kirip, dinni kontrol qiliwélishigha qarshi turushning muhimliqini alahide tekitligen. xitay hökümiti yene, 2016-yildin 2020-yilghiche kishilik hoquq heriket layihesini élan qilip, hökümetning dingha étiqad qilish erkinlikini kontrol qilishni kücheytken.

doklatta uyghurlarning diniy erkinlik weziyitige alaqidar mezmunlarghimu orun ajritilghan bolup, munular qeyt qilidi:

«xitay hökümiti 2016-yili ashqun diniy heriketlerge zerbe bérishni bahane qilip, uyghurlarni izchil qattiq basturdi. shinjang uyghur aptonom rayoni dairiliri ashqunluqqa zerbe bérish üchün yéngidin térrorluqqa qarshi belgilime chiqirip, hökümet xizmetchiliri, oqughuchilar we ösmürlerning roza tutushini, héyt namazlirini oqushini, hetta bezi jaylarda ramizan mezgilide ibadetler bilen shughullinishni chekligen.

yéngi belgilimige asaslanghanda, uyghur rayonida öyde namaz oqush, diniy matériyallarni saqlash qanunsizliq hésablanghan. yerlik dairiler yene, oqughuchilardin ata-anilirining öyde namaz oqup-oqumaydighanliqini sorighan. 2016-yili 11-ayda uyghur ata-anilarning balilirini mesjidke apirip namaz oqutushi cheklengen. dingha étiqad qilidighan ammining jezmen mesjidke tizimlitip kirishi belgilengen. 2016-yili uyghur rayonida ammining bixeterlikige ziyan salidighanliqi seweb qilinip, <bir qanche ming> mesjid chéqip tashlanghan.»

amérika diniy erkinlik komitétining doklatida, tibet rayonidiki diniy weziyetningmu oxshash ehwalda ikenliki bildürüldi.