chéqilmaydighan eynekning keship qilinish hékayisi

türkiye awazi radiyosi: zamaniwi turmush bashlinishtin esirler muqeddem, insanlar kéyinki dewrlerde «obsidyén (tash eynek)» dep atilidighan tebiiy eyneklerni ishlitetti. bolupmu, eynekning xam eshyasini shekillendüridighan siltisiy küchlük éléktir éqimigha ige chaqmaqlarning tesirige uchrighanda, tebiette eynek sheklige kiretti. gerche uning eng deslep qachan we qeyerde ishlepchiqirilghanliqi éniq bolmisimu, emma qolimizdiki eng qedimki eynek buyumlar miladidin burunqi 2500-yillarda ishlengen qedimki misir monchaqliridur. üstige ishlengen waqti yézilghan eng qedimki eynek bolsa, miladidin burunqi 1551 ~ 1527 yilliri ariliqida yashighan pirewn aménxotépning chong monchiqidur. bu monchaq nöwette engliyening kboford muzéyida körgezme qilinmaqta. dunyadiki eng qedimki eynek yasash rétsépi bolsa, miladidin ilgiriki 650-yili mésopotamiyyede bir lay taxtaygha yézilghan. lékin, meyli qedimki zamanda, meyli zamanimizda yasalghan bolsun, hayatimizning bir parchisigha aylanghan eynekning gewdilik bir kemchiliki bar؛ u bolsimu, uning her waqit chéqilip kétish mumkinchiliki. dérize, ishik, ashxana saymanliri, zibuzinnet yaki bézek buyumliri üchün kem bolsa bolmaydighan eynekning xeterlik tereplirimu bar. bolupmu kishilerning diqqetsizlikidin yaki kichik balilarning qolida chéqilip ketse, ejellik aqiwetlerni élip kélidu. bu sewebtin, firansiyelik ximik édoward bénédikusning tasadipiy bayqishi eynekning sunup ketken bolushigha qarimay, bixeter bolushigha kapaletlik qilishta intayin muhim.

*  *  *  *

baliliq, yashliq yilliridin tartipla ilim-penge, bolupmu ximiyege bolghan qiziqishi alahide küchlük bolghan, uniwérsitéttimu bu kesipte oqughan firansiyelik ximik édoward bénédikus, 1903-yili tejribixanisida ishlewétip, égizdiki bölmilerdin bir nerse élish üchün, köchme shotigha chiqish jeryanida, bölmining léwide turghan bir tejribe neychisini chüshürüwétidu. tejribe neychisi aldi bilen üstelning chétige, andin yerge chüshken bolushigha qarimay, chéqilmaydu. tejribe neychisining chéqilip chul-chul bolup kétishini kütüwatqan édoward bénédikus, heyranliqini yoshuralmaydu. yerge qattiq chüshken tejribe neychisi chéqilmighan bolup, üsti azraqla sizilip ketkenidi. bénédikus sinaq neychisini tekshürüp, neychining ichige burun  solyaw sélluloza nitrat qoyulghanliqini we bu maddining eynekke chapliship, uni chéqilip kétishtin saqlap qalghanliqini bayqaydu.  shundaq, firansiyelik ximik bir bextsiz hadise netijiside, eynekning sunup kétishining aldini élishqa kéreklik ximiyelik maddini bayqaydu.

*  *  *  *

bu sahediki xizmitini tézletken bénédikus, ikki népiz eynek qewitining otturisigha sélluloza nitrat orunlashturup, chéqilmas we bixeter eynekning keshpiyatchisigha aylandi. nurghun ilmiy keshpiyatlargha oxshashla, chéqilmas eynekmu  aldi bilen herbiy sahede ishlitildi. chünki u waqitta, yawropa chong quruqluqi birinchi dunya urushi üchün telwilerche qorallinish riqabitige chüshken bolup, eskerlerni zeherlik gazdin qoghdash üchün keship qilinghan gaz maskisining köz eyniki asanla chéqilip kétetti. shunga, bénédikusning bayqishi tunji qétim gaz maskisi ishlepchiqirishta ishlitildi. andin mashina ishlepchiqarghuchiliri ishletti. bolupmu asfalt yollar nahayiti az bolghan 1900-yillarning bashlirida, mashinilarning daim dégüdek eynekliri chéqilip kétip, shopurlarni zor xeterge ittiretti. chéqilmas eynekning mashinisazliq sanaiti sahesige kirishi inqilab xaraktérlik özgirish peyda qildi. hazirqi künde chéqilmas eynekning ishlitish dairisi téximu kéngeydi. yanfonlardin alem kémilirigiche, aile buyumliridin zinnetleshlergiche bolghan nurghun sahelerde firansiyelik ximik édoward bénédikusning tasadipiy keshpiyati bolghan chéqilmas eynekler ishlitilmekte.