د ورځنۍ اجنډا تحلیل
د ورځنۍ اجنډا تحلیل
هغه څه چې په ۲۰۲۳ کې پیښ شوي په ۲۰۲۴ کې ممکنه جیو پولیټیکل او ستراتیژیکي سناریوګانې خورا متنوع کړي. د ۴ میلیارد څخه ډیر نفوس به په ۲۰۲۴ کې ټاکنو ته لاړ شي. د امریکا، روسیې، انګلستان، هند، تایوان او بنګله دیش په څیر په مهمو هیوادونو کې انتخابات ترسره کیږي. د اوکراین، غزې، تایوان مسلې، د ایران اټومي پروګرام، په منځني ختیځ کې د اسرائیلو-عرب جګړې احتمال، د انرژۍ په بیو کې ناڅرګندتیا او د اقلیم د بدلون له امله غیر متوقع پرمختګونه ممکن هغه پرمختګونه رامینځته کړي چې نړیوال سیاست به ژوره اغیزمن کړي. په تېرو ۲۴ میاشتو کې ۷۸ جګړې یا په بشپړه توګه نوې پیل شوې او یا هم موجودې دریدلې جګړې بیا پيل شوي. دا حالت د نړیوال نظام د متضاد کریکټر یو له څرګندو عناصرو څخه دی.
د تورکیې د سیاسي اقتصادي او ټولنیزو څيړونو بڼسټ ( سیتا ) د امنیتي تحقیقاتو مشر پروفیسور ډاکټر مراد یشیل تاش د مسئلې په اړه ارزونې کړي چې ستاسې پام ورته رااړوم.
په نړۍوال نظام کې د بدلون او اصلاحاتو خبره لا هم ناڅرګنده ده او په دې برخه کې د امریکا دریځ خورا مهم دی. د امریکا نړیوال دریځ هم د جدي ننګونو سره مخ دی. دا روښانه ده چې که څه هم چین د اوس لپاره له امریکا سره د نظامي پلوه سیال ندی ، خو احتمال شتون لري چې په نږدې راتلونکي کې به په ځینو برخو کې سیال شي. دا وضعیت به چین د امریکا په مقابل کې په یو نړۍوال قوت بدل نکړي، بلکې په خپله سیمه کې به ددې توان پیدا کړي چې د امریکا پر وړاندې انډول رامنځته کړي، امریکا په شا وتنبوي او یا په شا تنبولو ته ورته زمینه برابره کړي . په نږدې راتلونکي کې به چین د یو داسې پوځي انډول په توګه ووینو چې پخپله سیمه کې به د امریکا لپاره یو جدي قوت وي. دویم، په منځني ختیځ کې په ځانګړې توګه د اکتوبر له اوومې وروسته د امریکا پر پوځي دریځ د برید لپاره جدي تمایل پیدا شوي دي. دا د داسې وضعیت په توګه راڅرګندېږي چې د امریکا نظامي شتون له خطر سره مخ کوي. په اقتصادي لحاظ، امریکا یو له سترو اقتصادونو څخه دی. د ټولې اروپا څخه مخکې دی او چین څخه هم قوي اقتصاد لري. په هرصورت، نړیوال اقتصادي وضعیت ښیي چې ډیری سیمه ایز او متوسط قدرتونه په ځانګړې توګه هند د امریکا اقتصادي تسلط په جدي توګه ننګوي. په دیپلوماتیکه توګه، داسې ښکاري چې د امریکا اخلاقي لوړتیا له لاسه ورکړې ده. په ځانګړې توګه د غزې تر جګړې وروسته داسې ښکاري چې د امریکا ډیپلوماسۍ خپل اعتبار له لاسه ورکړی دی. د بایډن ادارې هدف د قواعدو پراساس نړیوال نظم رامینځته کولو کې پاتې راغلی ، او خورا مهم دا چې د نورو لوبغاړو غیر منظم چلند لپاره توجیه چمتو کړې.
بله سیستماتیکه مسله په اوکراین کې د روسیې روان اشغال دی. په اوکراین کې د روسیې په جیوپولیټیک اهدافو کې لا هم کوم بدلون نه دی راغلی. روسیه هڅه کوي اوکراین د تورې بحیرې سره تړلي دولت بدل کړي. په ناټو کې د فنلنډ له غړیتوب او د سویډن له احتمالي غړیتوب وروسته، د روسیې دغه هدف تر نورو ډېر کړکیچن شوی دی. په هرصورت، دا امکان نلري چې پوتین به دا هدف د اوس لپاره او شاید په ۲۰۲۴ کال کې ترلاسه کړي. له همدې امله د اوکراين په جګړه کې نه بدلیددونکې جګړې رامنځته شوې دي. په بل عبارت، د جګړې په ډګر کې د جغرافيايي موقعيت او د پوځي عملياتو د شدت تر منځ جدي واټن موجود و. که څه هم عملیاتي شدت خورا لوړ دی، په جغرافیایي کچه، په ساحه کې، هیڅ پراختیا یا پرمختګ شتون نلري. دا د روسیې او اوکراین په جګړه کې دوامداره وضعیت نه دی. له همدې امله، د اوکراین په اړه د روسیې او اوکراین ترمنځ د شخړې تحرک لا هم دوام لري. بله مسله له اوکراین څخه د لویدیځ ملاتړ دی. پداسې حال کې چې لویدیځ د پام وړ نظامي ملاتړ چمتو کوي، دا نظامي ملاتړ اوس مهال په سیمه کې د لوبې بدلون رول نه لوبوي. البته، دا د اوکراین دفاع پیاوړې کړه، مګر دا اوکراین ته د روسیې په وړاندې د بریا په ترلاسه کولو کې ستراتیژیک ګټه نه ده ورکړې. تر اوسه په دیپلوماتیکه برخه کې کوم پرمختګ نه دی شوی. داسې نه بریښي چې دا پرمختګ په نږدې راتلونکي کې ترسره شي.
اوسنی وضعیت اوکراین ته د سولې د خبرو اترو زمینه برابرولو مخه نیسي. ځکه چې د اوکراین د سولې پلان لا هم د اوکراین له خاورې څخه د روسي ځواکونو د بشپړ وتلو وړاندیز کوي. له همدې امله، موږ کولی شو ووایو چې په اوکراین کې اوسنی وضعیت به په ۲۰۲۴ کال کې به په ورته ډول دوام ومومي، مګر په امریکا کې د ولسمشرۍ ټاکنې ممکن په اوکراین کې د پروسې لپاره یو مهم پرمختګ وي. په روسیه کې به ورته ټاکنې ترسره شي، خو په دې ټاکنو کې به د پوتین مشري دوام وکړي. ښايي د روسیې او اروپا په اړیکو کې یو نوی رجحان وي. که ټرمپ ټاکنې وګټي، نو د اوکراین په اړه د اروپا د لا زیاتې خپلواکۍ د ترسره کولو احتمال به لا پیاوړی شي.
د تمې برعکس، نړیوال سیاست ممکن یو نوی رقابتي او جنجالي بهیر تجربه کړي.
