yawro – asiyada qatnashni rawanlashturush qurulushliri we türkiye

türkiye awazi radiyosi: yéqinqi yillarda dunyadiki iqtisadiy éshishning salmiqi gherbtin sherqqe yüzlinishke bashlidi. bu menide, yawro – asiya rayonining ehmiyiti téximu ashti. yawro – asiya rayonining qatnash we hemkarliqini kücheytishni nishan qilghan köpligen qurulushlar dawam qilmaqta. bu qurulush we pilan – layiheler bolupmu üstqurulma, énérgiye we qatnash liniyelirige merkezleshmekte. yawropa ittipaqi, amérika qoshma ishtatliri, rusiye, xitay, türkiye dégendek aktiyorlarmu bu dairide istratégiyelerni tüzmekte. yawropa ittipaqigha nisbeten bu pilan we qurulushlarning perqliq bir teripi bar؛ yawropa ittipaqi rusiyening ornini basidighan qatnash yollirini izdimekte we énérgiye jehette rusiyege bolghan béqindiliqni azaytishqa tirishmaqta. bu menide yawropa ittipaqi, qayta hasil bolidighan énérgiyege righbetlendürüsh pilanlirini ijra qilishqa bashlidi. ottura asiya döletliri bilen bolghan hemkarliqni kücheytish yolida qedemlerni tashlidi.

bu dairide,  «yipek yoli iqtisad belbéghi» we «21 – esir déngiz yipek yoli» layihesi ikki muhim dunyawi qurulush hésablinidu. bu qurulushlar asiya bilen yawropa bazarlirini bir – birige tutashturushni nishan qilmaqta. bu nishanni boylap, türkiyemu eza bolghan yipek yoli bankisi we asiya üstqurulmigha meblegh sélish bankisi quruldi. bu arqiliq  rayon döletliri we rayonda aktip rol oynimaqchi bolghan aktiyorlar qoshqan maddiy menbelerni birla bayraq astigha toplash közlenmekte.

türkiye bu pilan – layihe we qurulushlargha nisbeten nahayiti muhim istratégiyelik orungha jaylashqan bolup, bu pilan we qurulushlarni qollaydighanliqini élan qildi shundaqla bu yönilishte muhim qorulushlarni royapqa chiqardi we chiqarmaqta. bularning eng yéngi we muhimliri yawro – asiya karidori, baku – tiflis – qars tömür yoli, marmaray we yipek yoli ottura karidori qatarliqlardur. bu qurulushlar peqet türkiye yaki asiya üchünla emes, yawropa üchünmu intayin muhim. mesilen, baku – tiflis – qars tömür yoli we marmaray bilen xitaydin engliyegiche üzlüksiz qatnash kapaletke ige qilinidu. baku – tiflis – qars tömür yoli téxi yéqinda tunji yoluchi toshushni sinaq qildi. baku – tiflis – qars tömür yoli xelqara liniyesining tunji sepirini séntebir éyida bashlishi pilanlanmaqta. nöwette rolini jari qilduruwatqan baku – tiflis – erzurum tebiiy gaz turuba liniyesi we baku – tiflis – jeyhan néfit turuba liniyesimu türkiyening achquchluq rolini namayan qilip béridu.

baku – tiflis – qars tömür yolining yene bir nishani bolsa, rayonda yéngi bir énérgiye karidori shekillendürüsh bolup, ezerbeyjanning néfit mehsulatlirini bu karidor arqiliq dunya bazirigha sélish közde tutulmaqta. buninggha qoshumche qilip, türkiye bilen ottura asiya döletliri arisidiki mewjut qatnashmu asasen bu liniyege merkezlishidu. baku – tiflis – qars tömür yoli yawro – asiya iqtisadiy munasiwetlirini téximu kücheytidu. baku – tiflis – qars tömür yoli, yalghuz bir tömür yoli qurulushila emes, tarixiy yipek yolini qaytidin güllendürüsh, rayon döletliri bilen iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy munasiwetlerni mustehkemlesh qurulushidur. baku – tiflis – qars tömür yoli bilen yawropa we türkiye – giruziye – ezerbeyjan arqiliq ottura asiya we yiraq sherq arisida tömür yoli bilen muqim yük we yoluchi toshumichiliqi kapaletke ige qilinidu. buning bilen, tömür yoli toshumichiliqi élip kélidighan bixeter we erzan toshush modéli, yawro – asiya rayonidiki döletlerning soda hejimlirining éshishi we béyishigha hesse qoshidu.

bu pilan we qurulushlargha bir pütün halette nezer tashlighinimizda, köz aldimizda bezi xewp we pursetler namayan bolidu. afghanistandiki muqimsizliq, tamozhna siyasetliri we belgilimilirining özara maslashturulmasliqi, hazar déngizining qanuniy salahiyiti mesilisi aldinqi qatardiki xewpler hésablinidu. nöwette rayondiki téxnikiliq we qanuniy üstqurulma toluq bir gewdilishishni kötürüp kételmeydu. türkiye, qanuniy asaslargha alaqidar mesililerge chare tépish üchün, 2009 – yili bakuda chaqirilghan tamozhna xizmetliri yighinida, «karwansaray layihesi» teklipini otturigha qoyghanidi. bu teklipke ijabiy inkas qayturghanlar boldi. karwansaray layihesi, tamozhna belgilimilirini addiylashturush xizmetlirini qollap – quwwetleshni nishan qilidu. bu layihe, nöwette sinaq teriqiside ijra qilinmaqta. yuqirida tilgha élinghan qurulush we pilan – layihelerning utuqqa érishishi rayonning tereqqiyatigha küch béghishlaydu. rayon xelqliri iqtisadiy sahede hemkarliqni ilgiri sürüp, soda hejimlirini ashurush imkaniyetlirige ige bolidu. uzun kélechekte yawropa – asiya arisida köp qatlamliq iqtisadiy munasiwetler güllinidu.

dunyadiki yéngi özgirishler bilen birlikte yawro – asiyaning dunya siyasitidiki we iqtisadidiki salmiqi barghanséri éghirlishidu. shunga, yawro – asiya döletlirining rayon xaraktérlik layiheliri we rayon xaraktérlik méxanizmlarning qurulushi nahayiti muhim özgirishler hésablinidu. türkiye bu nuqtida, hem qolaylashturush hem tügün bolush rolini üstige alidu. türkiye küchlük portchilik üstqurulmisi bilen déngiz yoli arqiliq baghlinish jehette alahide üstünlükke ige. biraq, bolupmu tömür yoli we arqa sep torining kücheytilishige alaqidar dawamlishiwatqan qurulushlar süret bilen pütüshi kérek. türkiye bu qurulush we pilan – layiheler sayisida xitay, rusiye dégendek döletler bilen bolghan küchlük iqtisadiy munasiwetlirini mustehkemleydu. chünki, bu qurulush bilen türkiye, ezerbeyjan, qirghizistan, qazaqistan we özbékistan dégendek türk jumhuriyetlirining özara tesir körsitishi yuqiri baldaqqa örleydu.

yuqirida «türkiye we yawro – asiya küntertipi» namliq sehipimizning bu heptilik sani boyiche atatürk uniwérsitéti xelqara munasiwetler bölümi tetqiqatchisi jemil doghach ipekning, «yawro – asiyada qatnashni rawanlashturush qurulushliri we türkiye» mawzuluq analizini huzurunglargha sunduq.