qedimki dunyaning qolda yasalghan eng chong tonéli — wéspasyanus-titus

türkiye awazi radiyosi: biz anadoluda uchritidighan  bir – biridin jelpkar su qurulushlirining her biri bir nadir yadikarliqtur. suning bu zéminlardiki sepiri kishini heyran qalduridighan misallar bilen tolghan bolup, anadolu baghrigha bésip yatqan medeniyetlerning hemmisi özlirining su qurulmisi bilen téxnika, binakarliq we qurulush jehettiki iqtidarini ispatlap turmaqta. bulaqlar, su yolliri, quduqlar, munchilar, köwrükler... ularning hemmiside bediiy zoq eks étip turidu. bu qurulmilarning bezilirige tetbiqlanghan ilghar qurulush bilimliri bügünki kündimu kishini heyran qalduridu. bu qurulmilar sezgür hésablashlar, inchike tepsilatlar we dewrdin halqip ketken yiraqni körerlik bilen yasalghan. ularning biri öz dewrining «chong layihesi» déyishke bolidighan wéspasyanus-titus tonélidur.

* * * * *

bügünki xatayning samandagh nahiyesige jaylashqan wéspasyanus-titus tonéli, körgenlerni hem heyran qalduridu hem oylanduridu. u ming etrapida qul we rim qoshuni eskerliri ishligen bir qurulma bolup, peqet bolqa – bazghan dégendek addiy qorallar ishlitilip insan küchi bilen taghni téshish arqiliq yasilidu. shundaq, ghayet zor bir tagh ene shundaq addiy qorallar bilen yérilip, bu tonél yasilidu. türk tilida «yingne bilen quduq kolash» deydighan gep bar. bu ish del shu sözni eks ettürüp béridu.

selewkia peirya rim dewride sherqiy aqdéngizning ikki chong port shehirining biri idi. rim impératori wéspasyanus dewride sheher kelkün apitige duch kélidu. kelkün hem hayatqa, turmushqa xewp élip kélidu, hemde qum we shéghillarni éqitip kélip portni toldurushqa bashlaydu. impérator wéspasyanus bu mesililerni östeng échip kelkün süyini kontrol qilish arqiliq hel qilmaqchi bolidu. öz dewrining tunji we eng chong islahat türi qarishi mana mushundaq barliqqa kélidu. qullar qolliridiki ketmen – gürjekler bilen ishqa tutush qilidu. lékin, östeng yolida musa téghidin ibaret oylimighan bir tosalghugha duch kélidu. emdiki qilishqa tégishlik ish taghni burghilash idi. bu pikir anglimaqqa qaramliq qilishtek tuyulsimu, emma qullargha bolqa we gürjekler tarqitilip, taghning ichidin su ötidighan bir tonél qézish toghrisida buyruq chüshürülidu. elwette, impérator wéspasyanusning ömüri bu tonélning pütken halitini körüshke yetmeydu. uning wapatidin kéyin textke olturghan oghli titus bu türni dawamlashturidu. égizliki ikki qewetlik turalghuchilik kélidighan, uzunluqi 1.5 kilométirgha yétidighan bir taghni addiy qol qorallirini ishlitip teshken ehwalgha shu chaghqiche körülüp baqmighanidi. uning qurulushigha nechche on yil ketkenlikini ilgiri süridighanlarmu, yüz yil ketkenlikini éytidighanlarmu bar.

wéspasyanus -titus tonéli dunyadiki qol bilen yasalghan eng chong tonél dep qaralmaqta. kishining eqlini lal qilidighan bu qurulma hazir b d t maarip, ilim-pen, medeniyet teshkilati —yunéskoning dunya medeniyet mirasliri tizimlikidin orun almaqta.

* * * * *

xataydiki wéspasyanus-titus tonéli, ikki ming yil ilgiriki chong türlerning biri bolup, qedimki dewrning qurulush möjizisi hésablinidu. chünki u, tosmisi, su yolliri, köwrükliri we tashqa  oyulghan köwrüng we cheshmiliri bilen peqet bir tonélla emes, belki selewkia peirya shehirini kelkündin qoghdaydighan abide xaraktérlik bir qurulmidur.

taghni ikkige késiwetkendekla körinidighan tonélgha kirgen kishi özini xuddi asmangha qarap sozulghan dérizisiz tamlar arisida qalghandekla hés qilidu. mundaqche éytqanda, wéspasyanus-titus tonélida seyle qilish zamangha guwahchi bolushqa oxshaydu. ikki ming yil ilgiri bu yerde ishlitilgen kishilerning bolqa we gürjekliridin chiqqan awaz qulaq tuwide  yangrighandek bolidu. peqet qol we addiy qorallar arqiliq ajayip bir qurulmigha hayatliq ata qilghan kishilerni heyranliq ichide eslimey, xatirilimey turup, bu sayahetni tamamlash mumkin emes.

wéspasyanus-titus tonélidin yüz métir yiraqliqta jaylashqa beshikli öngkürimu körüshke erziydu؛ u pütünley tashqa oyulghan bir mazarliq bolup, uningda on ikki qebre bar. beshikli öngküri tüwrükliri, binakarliqi we — buzghunchiliqqa uchrighan bolsimu—ögze bézekliri kishilerning diqqitini tartishni dawamlashturmaqta.