irandiki türkler we türkche maarip telepliri

türkiye awazi radiyosi: iran maarip ministirliqi yéqinda bir parche höjjet chüshürüp, pars tilining perqliq shéwiliride sözlishidighan, özi pars bolmighan milletlerning oqutquchi bolalmaydighanliqini jakarlidi. xelqara taratqularda orun alghan xewerlerge qarighanda,  iran döletlik maarip ministirliqi teripidin élan qilinghan mezkur höjjette, «ch, g, zh we q gha oxshash parsche tawushlarni chiqirishqa tosqunluq qilidighan, tüzitish  mumkin emes éghir shéwilerde sözleydighanlarning oqutquchi bolushi, bolupmu pars tili we edebiyati oqutquchisi bolushi cheklinidu» dégen ibarilerge orun bérilgen. bu yerde eskertilgen cheklime shertliri iranda yashaydighan xelqler ichide peqet türkler bilen ereblergila mas kélidu. bashqa milletlerdinmu bekrek erebler bilen türklerni nuqta qilghan bu belgilimide yene, tughmas ayallarningmu oqutquchiliq qilishining meni qilinidighanliqimu qeyt qilindi. iran türkliri bashta bolup, iranda yashaydighan türkler bilen erebler bu siyasetke naraziliq bildürmekte. irandiki türkler ijtimaiy taratqular arqiliq «men türk, méning shéwem bar» dégen xetlerni tarqitip, qarargha qarshi ikenlikini ipadilimekte.

men bu heqte pikir almashturghan iran türklirining bu mesilige alaqidar köz qarashlirini ikki asasiy nuqtigha yighinchaqlash mumkin. iran türklirining bir qismi qarargha qattiq qarshiliq körsitip, pars tilining eng muhim shair we yazghuchilirining türkler arisidin chiqqanliqini alahide tekitlep, buninggha mewlana jalaliddin rumigha oxshash zatlarni ülge qilip körsetse؛ köp qismi, bu qararning unchiwala muhim emeslikini, chünki, iranda yashaydighan türklerning heqiqiy istikining telim – terbiyening türk tilida bérilishi ikenlikini tekitleshmekte.

nöwette iran türkliri 30 milyon etrapidiki nopusi bilen, parslar bilen birlikte irandiki eng küchlük topluq hésablinidu. türkler géopolitilik orun, ijtimaiy – medeniy qurulma, iqtisadiy küch we nopus küchi arqiliq iranda yüz bergen siyasiy özgirishlerde bashlamchi rol oynap keldi.

10-, 11- esirlerde saljuqilar hökümranliqi astidiki oghuzlarning ezerbeyjangha köchüsh dolquni, rayonda zor kölemlik türk köp sanliqining hasil bolushigha zémin hazirlidi. 15 – esirgiche tertipi boyiche ilxanli, qaraqoyunlu we aqquyu döletliri höküm sürgen dewrlerdimu ottura asiyadin rayongha köchüsh dolquni dawamlashti. ezerbeyjan türklirining pars medeniyiti we edebiyati bilen tonushishimu mezkur musapige isharet qilidu. biraq, türklerning islamlishish musapisi tamamlanghan eshu dewrlerde, bolupmu iran – ezerbeyjan teweliki téxi shielikning kontrolluqi astigha kirip bolmighanliqi üchün, ezerbeyjan mezhep jehettimu bir pütünlükni saqlap qaldi. 1501 – yili sefewi dölitining qurulushi bilen, rayon xelqlirining kimlikliri gewdilik halda özgirishke yüzlendi. ezerbeyjan merkezlik qurulghan bu hakimiyet, irangha muhim bir rayon xaraktérlik küch xususiyiti béghishlidi. yene kélip, köp sanliqi sünniy bolghan xelqlerge shie mezhipini qobul qildurdi. kéyinki chaghlarda rayonning hökümranliqini qoligha alghan afshar we qachar xanidanliqliri mezgilidimu, türklük tuyghusi we shie mezhipi ehmiyitini saqlap qélishni dawamlashturdi.

rayonda yashaydighan türkler esirlerdin buyan döletning sirtqa échilidighan ishiki boldi, chet döletlerde döletlirige wekillik qildi we gherb uniwérsitétlirigha tunji bolup ketken oqughuchilar toplumini shekillendürdi. buningda ezerbeyjan jughrapiyesining iranni öz ichige üch chong impératorluq (osmanli we charrusiye) ning késishish nuqtisigha jaylashqanliqining tesiri küchlük. buning sayisida rayonda yashaydighan türkler, üch döletning medeniyet jehettiki güllinishlirini teqib qilish we uni öz medeniyitide eks ettürüsh pursitige nail boldi.

iranda esirler boyiche höküm sürgen türk xanidanliqlirining nopuzi 20 – esirning deslepki charikide axirliship, ornini pars millitidin bolghan pehlewiler dewri igilidi. bu özgirish iran türkliri üchün bir burulush nuqtisi bolup qaldi؛ bu mezgilde türkler her xil cheklimilerge duchar boldi. pehlewiler dewride yolgha qoyulghan parslishish idéologiyesi, rayonda yashaydighan türklerni kimlikliri üstide qaytidin oylinish we hakimiyet aldida uni ipadilesh jeryanini peyda qildi. shahning aghdurulush musapiside paal rol oynighan türkler, islam inqilab herikitige bashlamchiliq qilghan guruppilarning qataridin orun aldi.

nöwette irandiki türklerning siyaset we iqtisadiy sahediki nopuzi küchlük. biraq, türkchining resmiy til bolmasliqi, türkche telim – terbiyege yol qoyulmasliqi dégendek sewebler, pat – pat iran dairiliri bilen iran türkliri arisida mesile peyda qilip kelmekte.

irandiki türklerni bashqa her qandaq bir dölettiki az sanliqlargha oxshatqili bolmaydu. chünki, 1000 yilgha yéqin waqittin buyan iran tewelikining siyasiy tarixidiki weqelerning shekillinishide türkler körünerlik rol oynap keldi. pars medeniyiti bilen türk medeniyiti hem iran tewelikide hem sirtida özara tesir körsitip kelmekte. bu ikki qedimiy medeniyet bir – birige nahayiti muhim töhpe qoshti. xelqler dostane yashash üchün, küchining yétishiche bir – birlirige hörmet qilishigha toghra kélidu. iran bashqurush enenisige ige tejribilik bir dölet. ana tilda maarip we neshriyat – axbaratchiliq bilen shughullinish erkinliki zamanimiz dunyasining eng eqelliy kishilik hoquqlirining bir parchisi hésablinidu. iran dölitining türkche telim – terbiye we türkche tarqitish bérish jehetlerde xelqning teleplirige awaz qoshushi paydiliq bolidu. bundaq qilish, hem iranning hem rayonning muqimliqigha muhim ilgirilesh béghishlaydu.