ewliya chelebi we uning katta esiri «sayahetname»

türkiye awazi radiyosi: «sayahetname» namliq esiride ishletken ismi bilen tonulghan ewliya chelebi 1611-yili 25-mart istanbulning unkapan rayonida dunyagha kelgen bolup, heqiqiy ismi heqqide héchqandaq melumat yoq. uning dadisi orda zerdarliri bashliqi derwish mehmet zilli ependi؛ anisi abxaziyelik bolup, birinchi ehmed dewride ordigha élip kélinip, chelebining dadisigha öylendürülgen. bowiliridin yawuz özbek fatihning bayraqdari bolghan. chelebi üch bir tughqan bolup, bir oghul, bir qiz qérindishi bar idi. chüshidin ilham élip seperge atlanghanliqini bildürgen chelebi, osmanli dewrining texminen 45 yilliq kündilik turmushini yorutup béridighan 10 tomluq shahane esiri «sayahetname»ni yézip chiqqan.

kichikidin tartipla ordida bilim alghan chelebi, öz dewrining eng munewwer alimliri bilen körüshüsh, ularning sözlirige qulaq sélish we ularning telim-terbiyesige qatnishish pursitige érishken. awazi güzel bolghachqa, ordida muzika dersimu alghan. u ordida turuwatqan mezgilide yéshining kichik bolushigha qarimay, piship yétilgenliki bilen dangq chiqarghan. IV. murat ghezeplengen chaghlirida, uni yénigha chaqirip, söz-söhbetlirini anglighan.

deslipide istanbul ichini sayahet qilghan chelebi, 1640-yili atisining ruxsitisizla bursagha barghan؛ uning bursada bashlighan sayahiti shuningdin kéyinki 44-45 yil boyiche uda dawam qilghan bolup, osmanli tewelikini — tebiri xata bolmisa— chala qoymay aylinip, xatire qaldurup mangghan, andin ularni qayta retlep, tom-tom halette kitablashturghan. shundaq qilip, uning istanbuldin bashlanghan sepiri anadolu, rumeli, kawkaz, ottura sherq, ereb yérim arili, sherqiy yawropa, qara déngiz etrapi, misirni öz ichige alghan nil deryasi qirghaqliri, sudan we hebeshistan (hazirqi éfiyopiye)ghiche dawamlashqan. biz bilidighan eng axirqi ish shuki, u misirda on yil etrapida turghan. gerche wapat bolghan waqti éniq bolmisimu, emma esiridin uning 1684-yili istanbulda ikenlikini körüwalghili bolidu. ewliya chelebi ezeldin toy qilmighan. esiridiki uchurlardin ayan bolushiche, u at minish, neyze oynitishqa mahir, nahayiti chaqqan, aktip ,jezbidar, xushchaqchaq, zérek adem bolup, kishiler bilen epliship ötidiken, qatnashqan sorunlarda kishilerni sözlirige jelp qilalaydiken.

dölet erbabliri ichide nurghun tonushliri bolsimu, hayatini sayahetke béghishlighan ewliya chelebi, kirim qilip sayahetlirige qolayliq yaritish üchün, pat-pat pochtikeshlik, kentlerni retke sélish we baj yighish qatarliq wezipilerni ötigen. bezide u pursettin paydilinip, elchiler topigha qétilish arqiliq seperlirining bixeterlikige kapaletlik qilghan. ailisining bay bolushi, uning uzun seperlirige kétidighan mebleghke érishishige qolayliq yaratqan. chünki, sayahiti jeryanida qulliri, xizmetchiliri yaki dostliri bilen bille bolatti. qilghan xizmetliri üchün bérilgen mukapatlar, yürüshlerde teqsim qilip bérilgen gheniymetler we soda-sétiqtin alghan paydisimu uni yéngi kirimler bilen teminligen. bezi sayahetliride, birlikte mangghan wekiller ömeklirining yardimide, artuqche chiqimi bolmighan. dosti melek (perishte) ehmed pasha ewliya chelebining sayahetliride muhim rol oynighan؛ u bosniye, rumeli, wan we diyarbakir wilayetliridiki begler bégilik mezgilide uni yénidin ayrimighan, anadolu we rumelidiki nurghun jaylarni uning saysida sayahet qilghan. shu wejidin u «melek ehmed pasha» dep atalghan. yérim esirge yéqin dawam qilghan sayahetliri jeryanida, mol bilim we tejribige ige bolghan ewliya chelebi, yazghuchi, shair shundaqla xettat, neqqash we muzikant idi. u bu iqtidarlarni oxshimighan jaylarda ispatlighan. uning esiride, u ziyaret qilghan jaylirida körgen <sehipilirige altun hel bérilgen> kitablargha bolghan qayilliqi heqqidimu uchurlar bar. kemterliki we kishiler bilen chiqishi ötidighan xaraktéri sayisida dostlirining sani köpeygen. u sayahet qilghan jaylarning waliy we serdarliri bilenmu yaxshi munasiwette bolghan. emma, u ularning kemchiliklirini körgen haman, ikkilenmestin körsitip ötken.

ewliya chelebining eserliride omumen bediiy teswir üstünlükni igiligen bolup, anda-sanda uchraydighan girammatikiliq xataliqlargha qarimay, uslubi oqurmenlerni özige jelp qilidu. ipadileshte uchraydighan yéziq tiligha mas kelmeydighan bezi söz-ibariler, belkim yerlik ahalining shéwilirige isharet qilish meqsitide ishlitilgen bolushi mumkin. derweqe, ewliya chelebi özi sayahet qilghan jaylardiki kishilerning tili we sözlishish adetlirige alahide ehmiyet bergen. uning addiy we semimiy ipadilesh shekli, sözlewatqandekla yézilghan jümliliri oqurmenlerni jelp qilishni meqset qilidu. bezi tetqiqatchilar «sayahetname»ni eslime depmu qaraydu. ewliya chelebi köpinche hallarda weqelerge mesxire pozitsiyeside turup muamile qilidu. özi uchratqan kishilerni dorashtin qilche ikkilenmeydu. bezide u özi neqil keltürgen nersilerni téximu jezbidar qilish üchün, toqulma xewer yaki weqelerni otturigha qoyidu. uning yene, oqurmenlerning diqqitini tartish üchün, tesewwur qilghusiz ghelite weqelerni bayan qilghanliqinimu uchritimiz. mesilen, pillar bésip ötken kenttiki ayallarning pil tughqanliqi, gheyibtin xewer béridighan öngkürler, saqaymas késellerni saqaytidighan tiwiplar... qatarliq pewquladde ishlarni bayan qilip, özining uslubi we ipadilesh güzellikige güzellik béghishlash bilenla qalmay, bu xil hékayilerge qiziqidighan keng ammining diqqitini tartish arqiliq esirini ammibab xaraktérge ige qilishni közligen déyishkimu bolidu.

10 tomluq «sayahetname» hazir topqapi orda muzéyi kutupxanisida saqliniwatqan bolup, 1928-yili türk tarix jemiyiti teripidin tunji qétim teyyarlinip, neshr qilinghan. bashta tilgha élip ötkinimizdek, 50 yilgha yéqin waqit ichide yézilghan eser, ichidiki qimmetlik uchurlar sayisida kündin-künge qedirlinip oqulmaqta.