meshhur shair, mutepekkur we dölet erbabi elshir newaiy

türkiye awazi radiyosi: «muhakemetullugheteyn (ikki til muhakimisi)» namliq esiride türk tilini qoyup, pars tilida eser yazghuchilargha qarshi türk tili bilen pars tilini özara sélishtürup, nurghun jaylarda türk tilining pars tilidin ewzel orunda turidighanliqini pakitlar arqiliq otturigha qoyghan elshir newaiy kim? elshir newaiy 1441-yili 9-féwral hératta dunyagha keldi. dadisi kichkine bahadir timurning oghullirigha xizmet qilghan we babur shahning ordisida muhim wezipilerni ötigen zatlarning biri. buningdin bashqa, uning anisining bowisi buseid chéchek hüseyin bayqaraning bowisi bayqara mirzaning begler bégi idi. 1452-yili kichkine bahadir oghli elshirni babur xanning himayisige tapshurdi. u waqitta, hüseyin bayqaramu babur xanning himayiside idi. babur 1456-yili meshhedke barghanda, hüseyin bayqara bilen elshirnimu yénida élip barghanidi. 1457-yili babur meshhedte wapat bolghandin kéyin, hüseyin bayqara hiratqa qaytip keldi, elshir bolsa, u yerde qélip oqushini dawamlashturdi. bu jeryanda elshirgha timuriylerdin qushchi seyyid hesen erdeshir yardem qildi. elshir meshhedtiki imam riza medriside oquwatqan mezgilde, nurghun iran alimliri we shairliri bilen körüshti we ularning nurghunliridin ders aldi. 1464-yili meshhedtin hiratqa qaytip kelgen elshir, u bu yerde ebu seid mirzaning xizmitige kirgen bolsimu, emma uning köngül bölüshige érishelmey,  semerqentke bérip, haje jalaluddin fezlullah ebu leysining medrisisige kirdi. 1469-yili, ebu seid mirza iraqtiki aqqoyunlu dölitige qarshi yürüshke atlandi. bu paaliyette, aqqoyunlu dölitining hökümdari uzun hesen ebu seid mirzani öltürdi. bu weqedin xewer tapqan sultan hüseyin hératni qolgha kirgüzüp, 1469-yili textke chiqti. hüseyin bayqara textke chiqqandin kéyin, dosti elshir newaiyni yénigha chaqirtti. bir aydin kéyin, elshir newaiy semerqenttin ayrilip, ordigha kélip orunlashti we hayatining axirighiche hératta hökümdarning eng sadiq xizmetkarlirining birige aylandi؛ hökümdarning diwan bégi we meslihetchisige aylandi. hökümdardin qalsila, bashqurush ishliridiki eng nopuzluq kishi u idi. bashqilar tamghini höjjetlerning üsti teripige qoysa, u astigha qoyatti؛ kéyinche bu usul resmiy adetke aylandi. u 1500-yili 31-dékabir hüseyin bayqara bilen salamlishiwatqan esnada yürek késili qozghilip, 3-yanwar qaza qildi. jesiti qudsiyye jamesining yénigha yasalghan meqberege qoyuldi. hayatida nurghun eserlerni yézip qaldurghan newaiy ottura asiya türk tili we edebiyatining güllinishige zor tesir körsetti. bu sewebtin, chaghatay tili «newaiy tili» dep atilidu. eserliri türkistandila emes, ezerbeyjan we anadolu rayonliridimu oqulghan elshir newaiyni osmanli shairliri <ustaz> dep atidi. 15-esirdin buyan uning shéirlirigha <nezireler> yézildi. elshir diwan shéiryitige türklerning turmushini eks ettüridighan milliy puraq béghishlidi. u: «shundaq oylaymenki, men türk ziyaliylirigha heqqini qayturup berdim. ular öz tilining qandaq til ikenlikini chüshinip, parsche sözleydighanlarning türkchini kemsitidighan sözliridin qutuldi. türk shairlarning bu yoshurun heqiqetni ashkarilashtiki meqsitimni chüshinishini we méni yaxshi dualiri bilen yad étishini ümid qilimen. ene shu chaghda, rohim shad bolidu» — dégen meshhur sözlirini «muhakemetullugheteyn» namliq esiride yézip qaldurdi. shairning türk tili toghrisidiki oy-pikirliri we uning shéirlirining meqset-muddiasi töwendiki ikki jümlide roshen ipadisini tapqan: «türk shairlirining hemmisi parsche ögendi. xojayindin qulghiche bolghan her bir türk pars tilini ögenmekte. emma, parslarning héchqaysisi türk tilida sözliyelmeydu, sözligen teqdirdimu, dewatqan sözlirining menisini bilmeydu. parsche bediiy we inchike mesililerni teswirleshge yetmeydu. türk tilining shekillinishi we uqum dunyasining hasil bolushida nurghun inchike nuqtilar bar. türkchide eng inchike tepsilatlar we eng inchike perqlerni ipadiligili bolidighan sözler bar. emma, bularning bilinishi üchün, bilimlik kishiler teripidin izahlinishi kérek.» bu ibarilerdin chiqip turghinidek, elshir newaiy dölet erbabi yaki shairla emes, türk tilining kilechekining qutquzghuchisi déyishke bolidighan muhim shexstur. uning eserliri diwanlar, xemiseler, tezkiyeler, til we edebiy eserliri, diniy-exlaqiy eserler, tarixiy eserler, terjimihal eserliri, weqfiyye we munsheat qatarliq katégoriyelerge ayrilip tetqiq qilinmaqta. bügünki künde uning eserliri nurghun döletlerde, bolupmu firansiye, rusiye, türkiye, qazaqistan, özbékistan qatarliq ellerning kütüpxanilirida qedirlep oqulmaqta.

*  *  *  *

türkiye awazi radiyosining hörmetlik ixlasmenliri, nazgül qadirowa teripidin teyyarlanghan «hayatini türk dunyasigha béghishlighanlar» namliq sehipimizning bügünki sanida, <mehmud kashigheriydin kéyin türk tiligha eng yaxshi xizmet qilghan zat> dégen nam bilen tonulghan, ottura esir türk medeniyitide muhim orun tutqan meshhur shair, mutepekkur we dölet erbabi elshir newaiy heqqide toxtilip öttuq. köngül qoyup tingshighanliqinglar üchün köp rehmet. aman bolunglar!

menbeler:

1. Ercilasun, Ahmet. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yay.

2.https://alisirnevayi.baskent.edu.tr/kw/menu_icerik.php?birim=678&menu_id=2; https://islamansiklopedisi.org.tr/ali-sir-nevai 

3. https://www.turkedebiyati.org/ali-sir-nevai

4. Köprülü, Fuat, (1989). Edebiyat Araştırmaları - 2, İstanbul.

5.Levend, Agâh Sırrı, (1965). Ali Şîr Nevâyî Nevâî, I. Cilt, Hayatı, Sanatı ve Kişiliği, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.