pénsilinning keship qilinish hékayisi

türkiye awazi radiyosi: öpke yallughi, yutqunchaq yallughi we kanay yallughi qatarliq késellikler aldinqi esirning bashlirighiche milyonlighan kishining ölüshini keltürüp chiqardi. buningdiki asasliq seweb, ilmiy tetqiqatlarning kemchil bolushi, taqabil turush usullirining éniqsizliqi we tebiettin élinghan dorilarning yétersizliki idi. bolupmu yuqum mezgilide birer bazar yaki sheherde qisqa waqit ichidila nechche ming ademning ölüp kétishini keltürüp chiqirip kéliwatqan bu xil késelliklerning dawasi —pénsilin, bir tasadipiyliq netijiside bayqaldi.

*  *  *  *

biz ochuq qoyup qoyghan bolka, irimchik qatarliq yémeklikler melum mezgildin kéyin paxtiliship, baktériyelinishke bashlaydu. bu baktériyeler emeliyette bir xil zemburugh türi bolup, okségin sümüridu shundaqla hemme yerde uchraydu. nem hem issiq muhitta yashaydighan zemburugh, bek issiq yaki qattiq soghuq muhitta yashiyalmaydu. shunglashqa tamaqlirimizni tonglatqu yaki sowutquchta saqlaymiz. undaqta zemburugh bilen pénsilinning qandaq munasiwiti bar? 1881-yili shotlandiyede tughulghan, londondiki saynit meryem doxturxanisining waksinilash bölümide uzun yil ishligen tetqiqatchi aléksandr fléming, mana bu soalning jawabini tasadipiyla bayqighan alim hésablinidu.

*  *  *  *

birinchi dunya urushigha herbiy doxtur süpitide qatnashqan fléming, aldinqi septiki nachar sharait sewebidin yuqumlanghan nurghun eskerlerning qaza qilghanliqigha shahit bolghanidi. urush axirlashqandin kéyin, fléming saynit meryem doxturxanisigha qaytip kélip, diqqitini qizitma qayturghuchi dorilar tetqiqatigha merkezleshtürdi. emma u 1928-yilighiche bu sahede muweppeqiyet qazinalmidi. u shu yili tetildin qaytip tejribixanisigha kelgende, özining oxshimighan baktériyeler bar bir qachining éghizini ochuq untup qalghanliqini, qachining zemburugh bilen tolghanliqini hés qildi. qachini tazilashqa temshelgen fléming, zemburughning girwikidiki gélidek bir maddida baktériye yoqluqini kördi. halbuki, qachining bashqa jaylirida nahayiti köp baktériye bar idi. fléming baktériyeni yoqitidighan bu maddini zemburugh dep oylidi we girwékidiki suyuq «madda»gha pénsilin dep isim qoydi. u uzun yillar boyiche pénsilinni zemburughdin ayrish üchün küch chiqarghan bolsimu, emma muweppeqiyet qazinalmay, tetqiqatini axirlashturdi. izdinishliri toghrisida maqale élan qilghan fléming, özining tasadipiy bayqishini késelliklerni dawalashtimu ishlitishke bolidighanliqini otturigha qoydi. bu maqale engliyelik pen-tetqiqatchilardin xoward filoréy bilen érnist chéynning diqqitini tartti we bu ikkiylen pénsilin üstide izdinishke bashlidi. ikki tetqiqatchi flémingning qollishi bilen, 1939-yili pénsilinni ayrip chiqishqa muweppeq boldi. emma engliye gérmaniye bilen ikkinchi dunya urushigha kirgenidi. u yillarda, engliyediki zawutlarning urushta ishlitilidighan herbiy matériyallardin bashqa nersilerni ishlepchiqirishigha yol qoyulmaytti. shunglashqa xoward filoréy bilen érnist chéyn tetqiqatini amérika qoshma ishtatlirida dawamlashturdi. pénisilinning dora süpitide dunya miqyasida dangq chiqirishi bolsa, uningdin kéyin bashlidi. chünki amérika qatarliq ittipaqdash küchler pénsilin sayisida baktériye keltürüp chiqarghan késelliklerning tesirige köplep uchrimidi we eskerlerning talapetke uchrash nisbiti körünerlik derijide azaydi. aléksandir flémingning tasadipiy keshpiyati bolghan pénsilin, 1945 – yili fléming bilen birlikte xoward filoréy we érnist chéyinning nobél mukapatigha érishishige seweb boldi. téximu muhimi, u milyonlighan kishilerning hayatini saqlap qaldi we qélishni dawamlashturmaqta.