türkiye jumhuriyiti

türkiye jumhuriyiti élan qilinishtin bir qanche yil burun , mustapa kamalning jumhuriyet qurushni qarar qilghanliqini bilemsiz?

türlük paaliyetler arqiliq türkiye jumhuriyiti qurulghanliqining 100 – yili tebriklenmekte.

1923-yili 29-öktebir türkiye jumhuriyiti élan qilindi. halbuki, mustapa kamal buningdin birqanche yil burun jumhuriyet qurushni qarar qilghanidi.

 birinchi dunya urushining axirida meghlub bolghan osmanli impériyesi özi üchün «ölüm jazasi» dégen menini bildüridighan we éghir shertler bilen tolup tashqan «sewr shertnamisi» ge imza qoydi, arqidinla zéminliri ishghal qilindi.

 1919-yili 5-ayning 19-küni samsunda türkiye xelqining azadliq kürishini bashlighan mustapa kamal, barliq qiyin sharaitlargha qarimay,  bu küreshning axirida ghelibe bilen axirlishidighanliqigha chin dilidin ishinetti. emeliyet jehettin éytqanda, musteqilliq urushi téxi bashlanmighanidi, hetta muntizim türkiye armiyesimu yoq idi.

1919-yili 7-ayda, erzurumda musteqilliq urushini pilanlash üchün qurultay ötküzülidu. bir küni kechte, mustapa kamal mushu yerde dost bolghan mazhar müfit qansugha, musteqilliq urushi ghelibe qilghandin kéyin, hökümet tüzülmisining jumhuriyet bolidighanliqini éytidu. lékin, shu kün yétip kelgenge qeder buning choqum sir péti qélishi kéreklikini eskertidu. ikki dost otturisidiki  birdinbir sir bula emes idi, elwette. shu küni kechte, mustapa kamal héliqi dostigha, kiyim-kéchek islahati élip bérilidighanliqini éytidu. buningdin bashqa, esirlerdin buyan qolliniliwatqan ereb élipbesining ornigha latin élipbesini ishlitishke bashlaydu.

aridin töt yil ötkendin kéyin, urush türkiye xelqining mislisiz ghelibisi bilen axirlishidu؛ «lozan tinchliq shertnamisi» qobul qilinidu, sultanliq tüzümi bikar qilinidu.

 1923-yili 10-ayning 28-küni kechte mustapa kamal dostlirigha: «ete jumhuriyetni élan qilimiz» deydu. 10-ayning 29-küni jumhuriyet xitabnamisi türkiye büyük millet mejlisi (parlaménti) de qobul qilinidu. arqidinla, mexpiy bélet tashlash usuli arqiliq jumhur reislik saylimi ötküzülidu. 158 parlamént ezasining hemmisi mustapa kamal pashani yéngi türkiye dölitining birinchi jumhur reisi qilip saylaydu.

yéngi türkiye döliti pütkül dunyagha élan qilinghandin kéyin, mustapa kamal nechche yil ilgiri pilanlighan bashqa qedemler bir-birlep tashlinidu. peqet kiyim-kéchek sahesidila emes, maarip, qanun chiqirish, medeniyet, iqtisad we ayallargha siyasiy hoquq bérish qatarliq ijtimaiy turmushning köpligen saheliridimu nurghun islahatlar élip bérilidu. ereb élipbesining ornigha latin élipbesi qobul qilinidu.

shundaq qilip, türkiye jumhuriyiti mustapa kamal atatürk nishan qilghan laik (din bilen dölet bir – biridin ayriwétilgen tüzüm), zamaniwi we démokratik dölet süpitide dunyadiki döletler qataridin tégishlik orun alidu.