ariél sharon

(1928 – 2014)

essalamu eleykum, türkiye awazi radiyosining hörmetlik ixlasmenliri! yaxshimu siler? her heptining shenbe künliri huzurunglarda bolidighan ‹küntertiptiki shexs› namliq dunya küntertipidiki muhim shexsler tonushturulidighan mezkur sehipimizning bügünki bölümide, mushu ayning 11- küni (2014/1/11) 86 yéshida wapat bolghan؛ birliri teripidin ‹milliy qehriman›, yene birliri teripidin ‹tinchliq musapisidiki danggal›, ‹urush jinayetchisi› dep teriplinip kéliwatqan israiliyening sabiq bash ministiri ariél sharon heqqide toxtilip ötimiz.
ariél sharon 1928 - yilining 26- féwral küni biritaniye wakaliti astidiki pelestinning — hazirqi israiliyening — merkizidiki kfar malal yézisida sherqiy yawropadin köchüp kelgen bir ashkinaz yehudiysi ailiside dunyagha kelgen bolup, atisi polshada, anisi rusiyede tughulghan yehudiylardindur.
oqush hayati: moshaf déhqanchiliq rayonida ishleydighan atisi samoél uni yéza – igilik saheside oqushqa righbetlendürgen bolsimu, ariél tarix we qanun oqushqa bel baghlidi we 1953 – yili quddustiki ibri uniwérsitétining tarix we sherqsunasliq bölümide, 1958 – yilidin 1962 - yilighiche tél awiw uniwérsitétining qanun fakultétida oqudi. oqush jeryanida ibraniche, inglizche we rusche ögendi.
herbiy hayati: ariél sharon 1942- yili 14 yash waqtidila partizanlar sépige qétildi. israiliye dölitining qurulishidin kéyinla israiliye armiyesige kirdi. 1948- yilidiki iyordaniye armiyesige qarshi élip bérilghan quddus urushida iyordaniye eskerliri teripidin esirge élinip, yehudiy esirler lagérigha qamaldi. ikkinchi qétimliq urush toxtitish kélishimidin kéyin bir ereb esir bilen almashturuldi.
herbiy septin ayrilghandin kéyin quddustiki hébriyu uniwérsitétigha oqushqa kirdi. oqush püttürgendin kéyin herbiy sepke qaytish üchün arqa – arqidin iltimas sunup, axirida 101- nomurluq alahide qisimning bashliqliqini üstige aldi. mezkur qisim nahayiti xeterlik herbiy heriketlerni orundap israiliye dölitining heywitini tikleshte muhim rol oynighan bolsimu, 1953- yili küzdiki 170 iyordaniyelik puqraning jénigha zamin bolghan qebiyye namliq qanliq qetliam küchlük naraziliq peyda qildi. u uningdin ilgiri yeni 1948- yili elludtimu bir jamede nazaret astigha alghan 426 pelestinlikning ölümige seweb bolghan bir qanliq qetliamni sadir qilghanidi.
siyasiy hayati: sharon 1973, 1974- yilliri israiliye parlaménti kénéssétte parlamént ezasi bolup ishlidi. aridin 3 yil ötkendin kéyin yeni 1977- yilidin taki hayatining axirighiche kénéssittiki ornini saqlap qaldi. 1977- yilidin 1981- yilighiche ishaq rabinning xewpsizlik ishliri meslihetchisi we yéza – igilik ishliri ministiri bolup wezipe ötidi. ménahim bégin hökümiti mezgilide mudapie ministiri boldi. 1982- yili yeni u mezkur ministirliq wezipisini ijra qiliwatqan mezgilde liwanliq xiristiyan militanlar paytext béyruttiki sabra we shatiyla lagérliridiki pelestinlikler üstidin qetliam yürgüzdi. bu militanlar 1982- yili iyunda israiliye armiyesi béyrutni ishghal qilghanda israiliye bilen hemkarliq ornatqanidi. shuning üchün, israiliye öktichiliri bu qetliamda israiliye hökümitining rolining bar – yoqluqini tekshüridighan bir komitétning qurulushini telep qildi. tekshürüsh komitéti, qetliamning aldini élish üchün kéreklik tedbirlerni yolgha qoymighanliqi, qetliam yüz bérish éhtimalining barliqi toghrisidiki agahlandurushlarni étibargha almighanliqi qatarliqlarni nezerde tutup sharonning wezipisidin élip tashlinishini telep qildi. lékin, komitét uni qetliamning biwasite jawabkari, dep qarimidi. sharon komitétning tewsiyesige étiraz bildürgen bolsimu, bésimlargha berdashliq bérelmey wezipisidin istipa bérip, dölet ministiri, arqidin qurulush ministiri bolup wezipe ötidi. 1987- yili amérikida chiqidighan ‹Time› zhurnili sharonning sabra we shatiyla qetliamida qolining barliqigha isharet qilidighan bir parche maqale élan qildi. shuning bilen sharon zhurnalning üstidin sotqa erz sundi, zhurnal sharonni biwasite eyibleydighan yéterlik delil – ispat körsitelmigen bolghachqa, xewerning yalghanliqi qeyt qilindi. tehrir heyiti sharonni perwasizlarche tillap qoyush bilen eyiblendi. 2001- yiligha kelgende, sabra we shatiyla qetliamida öltürülgüchilerning yéqin – yoruqliri sharonning üstidin bélgiye sotigha erz sundi, 2002- yili bélgiye aliy soti bu xil délolargha qarap chiqish salahiyitining yoqluqini bildürüp, erzni ret qildi.
shundaq, meyli israiliyening ichi yaki sirtida bolsun dawamliq türde detalashlarning merkizidin orun élip kelgen sharongha birliri ‹milliy qehriman› dep baha berse, birliri ‹tinchliq musapisidiki danggal› hetta 1982- yilidiki israiliyening jenubiy liwanni bésiwélishida oynighan rolini közde tutqan halda ‹urush jinayetchisi› dep teripleydu. ariél sharon 1983 – yili sabra we shatila qetliami üstidin mexsus tekshürüsh élip barghan israiliye qanun komitétining ‹mesilini qetliamsiz hel qilish üchün yéterlik derijide küch chiqarmighanliqi› heqqidiki qararidin kéyin mudapie ministirliqi wezipisidin istipa bérishke mejbur bolup qaldi. 2001- yili ötküzülgen israiliye omumiy saylamlirida bashqilargha nisbeten mötidil siyasiy pikirlerni otturigha qoyup, körinerlik derijide yuqiri awaz bilen ghelibe qilip, israiliyening 11- nöwetlik bash ministiri boldi. 2004- yiligha kelgende ghezze bilen bolghan munasiwetlerni bir tereplime halda üzüsh yolini tallidi. 2006- yili sekte késilige muptila bolghan sharon sekkiz yil boyiche bu késelning derdini tartqandin kéyin 2014- yili 1- ayning 11 – küni 86 yéshida alemdin ötti.
sharon 2000- yili 28- séntebir (peyshenbe) de pelestin islamiy weqfi we pelestin rehberlirining qattiq qarshiliq bildürüshige qarimay herem sherifni ziyaret qildi. bu ziyaretke naraziliq bildürgen pelestinlik namayishchilar bilen israiliye saqchiliri arisida toqunush yüz bérip, 20 pelestinlik ölüp ketti, 100 pelestinlik yarilandi, 25 israiliye saqchisi yarilandi. etisi jüme namizidin kéyin pelestinliklerning ‹sharonning herem sherifni bulghishi› namliq namayishi bashlinip shiddetlik toqunushlargha arqidin 4 yil dawamlashqan ‹eqsa qozghilingi› gha aylinip ketti. bu qozghilang jeryanida 9000 pelestinlik öltürüldi. bunyamin nétanyahudin kéyin liykud partiyesining bashliqliqigha saylanghan sharon, parlamént saylamlirida ghelibe qilip bash ministir boldi. ongchil idiyidiki liykud partiyesi hökümiti israiliye teripidin ‹térrorist› dep qarilidighan pelestinlik rehberlerge suyiqest qildi, gherbiy qirghaq bilen ghezze rayonini israiliye zéminliridin ayrip turidighan tamni sélishni bashlidi.
bash ministirliqi mezgilidiki ikkinchi qétimliq parlamént saylamlirida shimon (shemun) pérés rehberlikidiki emgekchiler partiyesi bilen birleshme hökümet qurushqa mejbur bolup qaldi؛ birleshme hökümet qurushtiki muddiasi, israiliyening chégragha tam qopurush siyasitini dawamlashturush we ghezze rayonidin chékinip chiqishtin ibaret bixeterlik siyasetlirini ijra qilish idi. 2005- yili 21 – noyabirda liykud partiyesining 13 parlamént ezasi bilen birlikte partiyesidin ayrilip chiqip ‹kadima› partiyesini qurdi. shundaqla partiyening nizamnamisini özining rehberlik ornini tewrenmes haletke keltüridighan shekilde tüzüp chiqti. bashqiche qilip éytqanda, yéngi partiyesining nizamnamiside uning wezipisidin élip tashlinishigha orun yoq idi, bashliqliq wezipisini ölgüche dawamlashturatti.
ariél sharon 1998- yili 5- noyabirda israiliye radiyosi arqiliq tarqitilghan nutqida «hemmimiz qetiy irade bilen heriketke ötüp téximu köp töpiliklerge ige bolushimiz, yashaydighan zéminimizning dairisini kéngeytishimiz lazim. bizning ilkimizdiki nesiler bizning, bizning qolimizda bolmighan nersiler ularningdur.» déyish arqiliq özining siyasiy nishanini nahayiti roshen gewdilendürüp bergen. u mushu idiyening türtkiside bolsa kérek, ereb – israiliye munasiwet sehpiside qanliq izlarni qaldurup ketti.
aréél sharon 1953- yilidiki qebiyye qetliami؛ 1967 – yilidiki misirliq esirlerni qiynash, öltürüsh jinayiti؛ biyrutni bésiwélish؛ sabra we shatiyla qetliami؛ 2000- yilidiki mesjidi eqsagha kirish arqiliq musulmanlarning izzet – hörmitini depsende qilish bu arqiliq eqsa qozghilingining kélip chiqishigha seweb bolush؛ 2002- yilidiki jinin qetliami؛ waqi qele herikiti؛ ehmed yasin qatarliq pelestin qarshiliq körsitish herikiti ezalirigha suyiqest qilish qatarliq jinayetlerni sadir qilish bilen eyiblenmekte.
shundaq ariél sharon köpligen israiliyeliklerning qehrimani hésablansa, ereblerning menggülük düshmini hésablandi. wapat xewiri yehudiylarni qayghugha saldi, ereblerni tentenige chümdürdi. bir terepte yehudiylar qayghurup köz yéshi tökken bolsa, yene bir terepte erebler xushalliqidin sediqe tarqatti.
hörmetlik radiyo anglighuchilar! yuqirida ‹küntertiptiki shexs› namliq sehipimiz boyiche 2014- yili 01- ayning 11- küni wapat bolghan israiliyening sabiq bash ministiri ariél sharonning qisqiche hayati bilen tonushup chiqtuq. aldimizdiki hepte misirning herbiy – siyasiy özgirish netijiside wezipisidin élip tashlanghan saylanghan tunji pirézidénti muhemmed mursi heqqide toxtilip ötimiz. köngül qoyup tingshighanliqinglar üchün rehmet!