nélsun mandélla (1)
(1918 – 2013)

essalamu eleykum, türkiye awazi radiyosining hörmetlik ixlasmenliri! yaxshimu siler? aldimizdiki bir yil boyiche her heptining shenbe künliri huzurunglarda bolidighan ‹küntertiptiki shexs› namliq dunya küntertipidiki muhim shexsler tonushturulidighan mezkur pirogrammimizning birinchi bölümide, 2013- yili 12- ayning 5- küni wapat bolghanliq xewiri bilen dunyani chongqur qayghugha salghan ‹qara qite› ning wijdani, erkinlik we adaletning simwoli nélson mandélla bilen imkaniyetning yar bérishiche toluq tonushup chiqishqa tirishimiz.
nélson mandéllaning toluq ismi rolixlaxla nélson mandélla, qebilisi ichidiki nami madiba bolup, 1918- yilining 18- iyul küni jenubiy afriqidiki xosa millitining témbu qanitigha mensup bir qebile bashliqi ailiside dunyagha kelgen, yeni bir qara tenlik aqsöngek. irqchi hakimiyetke qarshi teshkil qilghan oqughuchilar heriketliri yüzisidin qanun fakoltétidiki oqushini toxtitip qoyushqa mejbur bolup qaldi. 1937- yili héldtawngha orunlashqandin kéyin fort béawfort inistitutida chala qalghan oqushini dawamlashturdi. aridin köp ötmey siyasiy paaliyetlerge arilashqanliqi ilgiri sürülüp, mekteptin heydeldi.
u 1942- yili witwatérsrand uniwérsitétini püttürüp, jenubi afriqa tarixidiki tunji qara tenlik adwokat boldi. 1944- yili qara tenliklerning irqiy jehettin kemsitilishige qarshi küresh qilish meqtiside qurulghan afriqa milliy qurultiyigha eza bolghan mandélla, 1948- yili mezkur teshkilatning yashlar qanitining bash katipliqigha, 1950- yili mezkur teshkilatning bashliqliqigha saylandi.
mandélla, hakimiyetning irqchil siyasetlirige qarshi élip bérilghan keng kölemlik paaliyetlerni teshkilligenlerning arisida aldinqi qatardin orun aldi.
afriqa milliy qurultiyi sépide xizmet qilish bilen birge oliwiér tambo bilen birlikte adwokatliq biyorusi achti. jenubiy afriqida qara tenlikler achqan mezkur adwokatliq biyorusi üzün ötmeyla irqchiliq qanunining naheq jinayetchilirige aylanghan qara tenliklerning merkizige aylandi.
mandélla 1961- yili ‹milletning neyzisi› dégen nam astida yéngi bir teshkilat qurup chiqti. teshkilatning muddiasi, irqchi hakimiyetke qarshi buzghunchiliq qilish paaliyetlirini merkez qilghan qoralliq küreshni dawamlashturush idi.
mandéllaning teshkilatning güllinishi üchün heriket qilish, jenubiy afriqining sirtigha chiqish arqiliq xelqara sahe bilen munasiwet ornitish we qollighuchi tépish yolida ötküzgen qanunsiz heriket qilish jeryani, 1962- yili awghustta qolgha élinishi bilen birlikte axirlashti.
mandélla, qanunsiz shekilde ish tashlashqa chaqirish we inawetlik pasporti bolmay turup jenubiy afriqining sirtigha chiqish bilen eyiblinip 5 yilliq qamaq jazasigha höküm qilindi.
1963- yili mandélla robbén arilida qamaq jazasini tartiwatqan esnada saqchilar afriqa milliy qurultiyining yer asti merkizini bayqap qaldi we ‹milletning neyzisi› teshkilatigha munasiwetlik bir qatar höjjet, heriket pilani qatarliqlarni qolgha chüshürdi.
mandélla we sepdashliri sotta ‹jenubi afriqa jumhuriyitini aghdurup tashlash üchün yoshurun pilan tüzüsh› bilen eyiblinip muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilindi.
ene shu kündin étibaren mandélla, irqiy kemsitishke qarshi küresh qiliwatqan afriqiliq qara tenliklerning simwoligha aylandi.
shundaq qilip, jenubiy afriqida aq tenliklerning irqchiliqni tayanch qilghan siyasiy tüzülmisige qarshi élip barghan küreshliri yüzisidin 1962- yili 5- awghustta qolgha élinghan mandélla, ömrining 27 yilini türmilerde ötküzdi.
irqchiliqqa qarshi küreshning dunya miqyasida süret bilen kéngiyishi netijiside irqiy ayrimchiliqqa qarshi mujadilining simwoligha aylanghan mandélla, 1990- yili 71 yéshida öz dewrining pirézidénti frédérik wilyém dé klérk teripidin élan qilinghan kechürümning sayisida erkinlikke érishti.
siyasiy qarishi démokratik sotsiyalist bolghan mandélla, 1990- yilidin 1999- yilighiche afriqa memliketlik kéngishi siyasiy partiyesining bashliqi boldi.
«dunyaning eng meshhur mehbusi» dégen nam bilen tonulghan mandélla, 1990- yili 11- féwralda keyp tawn türmisidiki 27 yilliq hayatigha xatime berdi we jenubiy afriqining démokratiylishishi üchün heriket qilishni bashlidi. mandéllaning tirishchanliqliri, 1992- yili 18- martta klérk teripidin teyyarlanghan qara tenliklerge teng hoquqluq puqraliq hoquqining bérilishini mezmun qilghan asasiy qanun teklipining xelq teripidin qobul qilinishidin kéyin muradigha yetken boldi.
qara tenlikler hoquqta barawer puqralar, dep qobul qilinghandin kéyin ötküzülgen pirézidéntliq saylamlirida pirézidéntliqqa saylanghan mandélla, 1994- yili 10 – martta qesem bérip, döletning tunji qara tenlik pirézidénti boldi.
pirézidéntliq wezipisini ötigen 5 yil boyiche döletning yéngi asasiy qanunini shekillendürgen mandélla, ilgiri sadir qilinghan kishilik hoquqqa xilap qilmishlarni tekshürüp békitish meqsitide ‹heqiqet we yarishish komitéti› ni qurush teshebbusigha yétekchilik qildi.
wezipe ötesh jeryanida yer islahatini qollap – quwwetligen, yoqsulluqqa qarshi küresh qilish we sehiye xizmetlirining omumlashturulushi xizmetlirige alahide ehmiyet bergen mandélla, pirézidéntliqni yene bir mezgil dawamlashturush heqqidiki tekliplerni ret qilip, ornini muawini tabo mbekige boshitip berdi. pirézidéntliq wezipisidin ayrilghandin kéyin, özi qurup chiqqan ‹néslon mandélla weqfi› arqiliq yoqsulluq we eydéz késellikige qarshi köreshke xalisane hesse qoshqan mandélla, kéyinki mezgillerde hemme ishtin qolini tartip, tughulghan yurti kunuda hayat kechürüshke bashlidi. mandéllaning 2011- yilidin kéyinki hayati shu yili muptila bolghan nepes séqilish késilini dawalitish bilen ötti.
hayatida nahayiti köp tinchliq mukapatigha érishken mandélla, ‹jenubiy afriqidiki irqiy kemsitishni tayanch qilghan tüzümni tinch usulda aghdurup tashlighanliqi we yéngi bir démokratik afriqining ul téshini qoyush yolidiki xizmetliri› sewebidin 1993- yili 15- öktebirde klérk bilen birlikte nobil tinchliq mukapatigha layiq körüldi.
«küresh méning hayatim. hayatimning axirighiche qara tenliklerning musteqilliqi üchün küresh qilimen» dégen nélson mandélla, nobil tinchliq mukapatidin bashqa 1962- yili ‹lénin tinchliq mukapati› gha, 1979- yili ‹néhru mukapati› gha, 1981- yili ‹bruno kréysky kishilik hoquq mukapati› gha, 1983- yili b d t pen- maarip, medeniyet teshkilatining ‹simon boliwar mukapati› gha érishti.
mandéla hayatida üch qétim öylendi؛ u deslep 1944- yili éwélyin ntoko masé bilen öylendi. 13 – yil dawamlashqan mezkur öylük – uchaqliq jeryanida ularning madiba témbi (1946-1969) we makgato mandéla (1950-2005) isimlik ikki oghli we isimliri makaziwe mandéla (1947-1953) isimlik ikki qiz perzentliri boldi. birinchi qizliri 9 ayliq bolghanda wapat bolup ketkenliki üchün ikkinchisige birinchi qizining ismini qoydi. tunji oghli témbi 1969- yili qatnash weqeside ölüp ketkende robén arilida türmide yétiwatqan mandélaning jinaza murasimigha qatnishishigha ruxset qilinmidi.
ikkinchi ayali winné madikizéla – mandéla, nélson mandélaning bu ayaldin bolghan ikkinchi qizi (birinchi qizi zénani mandéladur) zindziswa 18 ayliq bolghanda yeni mandéla robén ariligha élip kétilgendin kéyin qara tenliklerning rehberlik wezipisini üstige aldi. mandéla 1990- yili türmidin chiqqandin kéyin ayali görüge élish, adem öltürüsh qatarliq jinayetler bilen eyiblinip sotlandi we bu ish 1996- yili ularning ajriship kétishini keltürüp chiqardi.
tunji qizi zénani swézland shahzadisi tumbumuzi dlamini bilen öylengendin kéyin, uninggha türmidiki dadisini yoqlishigha ruxset qilindi.
nélson mandéla 80 yashqa kirgen küni üchinchi ayali gracha machél bilen öylendi. gracha machil muzambikning sabiq pirézidénti samora machélning 1986- yili ayropilan qazasida ölgendin kéyin tul qalghan ayali idi.
wapatidin kéyin mandéla heqqide kimler némilerni dédi?
gerche israiliye bash ministiri bunyamin nétanyahu bérip – kélish chiqimi éghir kelgenlikini bildürüp jinaza murasimigha ishtirak qilmighan bolsimu, mandélaning wapati mutleq köp sandiki ademlerni qayghugha saldi. 90 din artuq döletning dölet yaki hökümet rehberliri murasimgha ishtirak qildi. 95 ming kishilik tenterbiye zali tolup tashti...
amérika qoshma ishtatliri pirézidénti barak obama mandélaning wapatidin xewer tapqanda, «bügün u öyige ketti we biz bu dunyadiki eng tesiri küchlük, jesur we intayin yaxshi bir insandin ayrilip qalduq. u emdi yalghuz bizning zamanimizghila emes, u zamanlargha mensup biri» dégen bolsa, birleshken döletler teshkilati bash katipi ban kimun, mandélaning ishinish, tesewwur qilish we birlikte xizmet qilish arqiliq insaniyet we adalet üchün néme ishlarni qilghili bolidighanliqini namayan qilghanliqini éytti.
engliye bash ministiri dyéwid keméron mandéla üchün «dunyadin chong bir nur öchti» dédi.
hindistan bash ministiri manmoxan sing mandélaning ölümige «jenubiy afriqa üchün qanchilik yoqutush bolghan bolsa, hindistan üchünmu shunchlik yoqitish boldi» dep tebir berdi.
shundaq, mandélani ‹insaniyetning mandélasi› qilghan musapining eng halqiliq nuqtisi, 1964- yilining iyun éyda ‹milletning neyzisi› teshkilatining bashqa yolbashchiliri waltér sisulu, gowén mbéki, andréw mlangéni, billy nair, élias motsoalédi, raymond mlaba, dénnis goldbérg we ehmed katarada bilen birlikte muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinishi idi.
mandélaning robbén arilidiki özidin 11 yash kichik türmidéshi, ghayidishi, sepdéshi ehmed katarada uning wapatidin kéyin munularni yazdi: «sendiki menbesi mul bolghan söygü, addiy – saddiliq, durusluq, xizmet qilish tuyghusi, kemterlik, méhri – shepqet, jasaret, yiraqni körerlik, epuchanliq, barawerlik we adalet tuyghusi manga we oxshashla dunyaning her qaysi jayliridiki milyonlarche insangha alahide zor küch menbesi boldi.
chéhringdin qeti öksimeydighan zoriqishtin xaliy semimiy tebessumliring, etrapingdikilerge bolupmu balilargha chachqan xoshalliqlar nuqsansiz idi. hemmidin muhimi sen kolléktip lidérlik, yarishish, birlik, epuchanliq, millet insani, irqchi we jinsiyetchi bolmighan démokratik jenubiy afriqigha simwolluq qilding we menggü shundaq qalisen.
sende menmenlik we kichiksinishning tépilmasliqi aldinqi pilandin orun aldi we bu nuqta séning öktichi partiyelerge bolghan pozitsiyengni shekillendürdi. u bolsimu ‹ular düshmen emes, siyasiy reqiblerdur› dégendin ibaret boldi.
men hayatta qalghan we dunyani yaxshi – yaman künlerde sen bilen birlikte ötküzgen bolushtek bir xil imtiyazgha ige boldum. uzun bir seper boldi... özümni yoqitip qoyghandek shundaqla tolimu yalghuz hés qilmaqtimen. teselli tépish, erkin nepes élish we tewsiyelirige qulaq sélish üchün kimning qéshigha barimen?... elwida aka, ustazim, rehbirim. pütün küch we iradimiz bilen sen hayatingni béghishlighan ghaye we qimmet – qarashlarni yaritish üchün jenubi afriqa xelqi we dunyagha qoshilidighanliqimiz toghrisida wede bérimiz...»

hörmetlik radiyo anglighuchilar! yuqirida ‹küntertiptiki shexs› namliq pirogrammimiz boyiche ‹qara qite› ning wijdani, erkinlik we adaletning simwoli nélson mandéllaning hayati bilen tonushup chiqtuq.