dunyada iz qaldurghan türkiy xelqlerning ulugh zatliri - 5
türkiye awazi radiyosi: babur shah teripidin hindistanda qurulghan türk babur impératorluqining üchinchi hökümdari we «ekber shah» dégen nam bilen meshhur bolghan jelaliddin, timurning neslidin kelgen babur shahning newrisi؛ humayun shahning oghlidur. anisining ismi hamide banudur.
ekber shah 1542 – yili 10 – ayning 15 – küni lahorning ömerkot bazirida dunyagha kélidu. uning dadisi 1556 – yili yüz bergen bir qétimliq weqede alemdin ötidu. u shu waqitta emdila 14 yash bolup, shuningdin kéyin dadisining ornigha impérator bolidu. u kichik yéshidin tartipla dadisining yénida muhim xizmetlerni qilidu. humayun shah 1555 – yili serxendni ishghal qilidu. buninggha qarita afghanistan hökümdari iskender shah chong qoshun teshkillep qeleni qayturuwélish üchün serxendke qarap yürüsh qilidu. buningdin qattiq biaram bolghan humayun shah özining wekili süpitide oghli ekber shahni qoshunigha bash qilidu. bu urushta ekber shah iskender shahni meghlup qilip, 13 yéshidila tunji ghelibisini qolgha keltüridu. bu urushtin kéyin, ekber shahqa «ghazi» dégen nam bérilidu. u shu yili yénida «ata beg» bolup xizmet qiliwatqan bayram xan bilen birlikte penjapning waliyliqigha teyinlinidu. dadisi humayun shah 1556 – yili wapat bolghandin kéyin, 14 yéshida textke olturidu.
ekber shah textke chiqqandin kéyinki yette yil boyiche urush bilen waqti ötidu. u textke chiqip tunji bolup, déhli bilen agra arisidiki jaylarni öz hakimiyiti astigha alidu. 1567 – yili rajputlarning qelesi chitor we ejmirni ishghal qilidu. arqidin güjeratqa yürüsh qilip, musteqil ehmet abad sultanliqini meghlup qilidu we bu döletni dangliq bir ölkige aylanduridu. ganj wadisi impératorluq chégralirining ichige kirgüzülidu, buningdin bashqa, orissa, kabul, keshmir, sind we qendihar qatarliq jaylar qolgha kirgüzülidu.
ekber shahning hökümranliqi jeryanida diniy we jemiyet nuqtisidin intayin muhim we ghelite özgirishler meydangha kélidu. u hind enenisining bir qanche yüz yilliq adaletsiz siyasetlirini emeldin qaldurup, adil bolghan sot mehkimilirini quridu. baj yighishta adaletlik bolushqa ehmiyet béridu. hindi we musulmanlarning öz enenilirige asasen sotlinidighan qanun sistémisi turghuzup chiqidu. binakarlar, alimlar, shairlar, edebiyatchilar we ressamlar bir yerge toplanghan senet merkiziy quridu. türk – islam binakarliqining eng körkem qurulushlirining sélinishini royapqa chiqiridu.
u 1579 – yili özini hindistan musulmanlirining diniy rehbiri dep élan qilidu. üch yildin kéyin, tul qalghan hindi ayallirini köydürüsh aditini qanun chiqirip chekleydu. shu yili ekber shahning yéngi din islahati yolgha qoyghan yil bolghachqa, impératorluqta xatirjemsizlikler keng yéyilishqa bashlaydu. 1583 – yili allah abad shehirini qurghan ekber shah, 1587 – yili hindi dinigha étiqad qilidighan tul ayallarning qayta nikahlinishigha dair qanunni élan qilidu.
ekber shah chégrasini kéngeytip, dölet ichide bir qatar memuriy, siyasiy we diniy islahatlarni yolgha qoyidu. u waqitqiche ijra qilinip kéliwatqan zémin we dölet memurlirining maash sistémisini özgertidu. dölet memurlirining derije we mertiwilirini qaytidin békitidu. u ornatqan bu tüzümlerni qattiq tedbirler bilen yolgha qoyidu we muzefferxan türbetni bash wezirlikke teyinleydu. uning bu xizmetlirini xelq we memurlar anche yaxshi qarshi élip ketmeydu.
ekber shah hemme tebiqige rehber bolush meqsitide oxshimighan dinlarning péshwaliri bilen yéqin munasiwet ornitip, ularni tonushqa we özige qaritishqa tirishidu. u 1580 – yillargha kelgende zerdushtliqqa meylini bérip, xéli uzunghiche zerdushtqa oxshash yashaydu. u ordida kéche – kündüz ot yéqilishi toghrisida perman chüshürüp, otni öchürüp qoymasliq üchün ebulfezilni wezipige teyinleydu. ekber shah eyni waqitlarda jaynizm we sih diniy bilen tonushidu, ordida bu dinlarning wekillirini turghuzidu.
ekber shah, 1579 – yilidin bashlap portugaliyelik ishghalchilar bilen bille kelgen jizwit poplirinimu ordigha teklip qilip, ularni xéli uzun waqitqiche ordida méhman qilidu. u xiristiyan dinini öginishke qiziqip, jizwitlargha injilni terjime qilghuzidu we ularning chérkaw sélishigha ruxset qilidu. ularni balilirini terbiyeleshke mesul qilidu. emma, xiristiyanlarning üch amilni bir gewde qilghan étiqadi uning kallisidin ötmeydu. uning öginish qizghinliqidin ümidlinip, arzulirigha yételmigen miséyonérlar mektuplirida, ekber shahning diniy munazirilerde eqlining jayida bolmaydighanliqini ilgiri süridu.
nurghunlighan din, mezhep we étiqadlar teng mewjut bolup turghan hindistangha hökümranliq qilghan ekber shah, barliq dinlarning oxshash derijide erkinliktin behrimen bolushni kapaletke ige qilip, xelqlerning uzun waqitqiche tinchliq we birlik ichide yashishini ishqa ashuridu. uning musulmanliqtin bekrek hindistandiki bashqa dinlarning mewjut bolushigha muhit yaratqanliqi toghrisida qanchilik gep bolushtin qetiynezer, u tarixta musulman babur impératorluqining eng ulughwar wekilliridin biri bolush süpitide dunya tarixida iz qalduridu. emma heqiqet shuki, ekber shahning diniy qarashliri we yolgha qoyghan siyasetliri yéterlik sewiyede tetqiq qilinmidi, shundaqla hindistan jemiyitining eyni waqittiki ehwaligha asasen baha bérilmidi.
