dunyada iz qaldurghan türkiy xelqlerning ulugh zatliri - 4
türkiye awazi radiyosi: dunyada ötken eng meshhur hökümdarlar we istilachilar ichidin orun alghan emir timur, 1336 – yili 9 – aprél türkistanning kesh shehiride dunyagha kelgen. dadisi emir turagay barlas qebilisining reisi bolup, anisi tikin xatun idi. timur u dewrdiki eng ilghar bilimlerni, shundaqla urush we qomandanliq bilimlirini dadisinng yardimi astida yaxshi ögengen. timur dadisining ölümidin kéyin, emirler arisida ixtilaplar yüz bergende siyasetke arilishishqa bashlighan. u 1370 – yili özi bilen arisigha ziddiyet chüshken mawraunnehir hakimi emir hüseyin ölgendin kéyin, öz aldigha mawraunnehirning hakimi bolghan we semerqendte textke chiqqan. bu héchkim oylapmu baqmighan dunyadiki chong özgirishning bashlanghuchi idi. chünki timur arqa – arqidin élip barghan herbiy yürüshler arqiliq xarezm, deshti qipchaq, iran, iraq, hindistan, ezerbeyjan we süriyeni qolgha kirgüzidu. 1389 – yili uyghurlarmu uning hökümranliqi astigha kiridu. altun orda hökümdari toqtamish, emir timurgha asiyliq qilghanda, uni ikki qétim meghlup qilidu we étil deryasining sherqidiki jaylarni hakimiyiti astidiki jaylargha qoshidu. u süriyeni qolgha kirgüzgendin kéyin, 1402 – yili «enqere urushi» ni qozghaydu we yildirim beyazidni meghlup qilip, osman impériyesining bir qismini hökümranliqi astigha alidu. u buning bilen, junggodin hindistangha, xurasandin anadolughiche kéngeygen payansiz zéminning xojayinigha aylinidu.
yüz bergen bir qétimliq urushta ong puti yarilanghan we shu waqittin tartip aqsaq bolup qalghan emir timur, düshmenliri teripidin «timurleng», yeni «aqsaq timur» dep atilidu we bu leqem bilen meshhur bolidu. u yene, mawhaunnehir hakimi emir hüseyinning singlisi bilen öylengenliki üchün «kuyioghul» dégen menige ige «koragan» leqimi bilenmu atilidu.
barliq urushlarda yuqiri iqtidarigha tayinip ghelibe qilghan emir timur, anadoludin chékingendin kéyin, 1405 – yili 18 – aprél junggogha qilghan herbiy yürüshide 71 yéshida alemdin ötidu. jesiti semerqendte özi teyyarlatquzghan qebrige depne qilinidu. emir timurning qebrisi, türk – islam binakarliq senitining eng körkem örnekliridin biri bolup hésablinidu.
emir timur ana tili bolghan türkchidin bashqa, mongghulche, erebche we parschini nahayiti yaxshi ögengen idi. u islam dini bilen qedimqi türk étiqad medeniyetliri ichide yashisimu, emma islam dinigha bolghan ixlasi küchlük idi. uning quran kerimni oqushni ezerbeyjanda ögengenliki éytilidu. adette, ishghal qilinghan zéminlarning ahalisi teripidin «qan tökküchi» dep qarilip, eyni dewrdiki tarixchilarmu oxshash shekilde körsitishke tirishsimu, emir timurning hayati we qilghan ish – izliri uning bilimge, medeniyetke we senetke yuqiri ehmiyet bérip kelgenlikini körstip béridu. uning barghan hemme jayda bilimlik kishilerni we senetchilerni chaqirtip ulardin soal sorishi, bezide ular bilen ilmiy munazire qilishi we axirida ulargha her jehettin yardem qilishi, emir timurning muhim alahidilikliri idi.
emir timur semerqendning seltenitini téximu ashurush üchün alimlar, senetchiler, shairlar, diniy ölimalarni semerqendke jelp qilishqa tirishqan, hetta bezi waqitta mejburiy élip kelgen.
künimizde ottura asiya, xurasan, iran, hindistan we bashqa jaylarda timur dewrige ait yüzlerche nahayiti katta tarixiy yadikarliqlar qed kötürüp turidu.
tarixchilar we tetqiqatchilarning timurning tashqi qiyapiti heqqidiki pikirliri bir – birige yéqin. qedimqi dewrlerge ait erebche menbelerde timurning égiz boyluq, bedinining nahayiti heywetlik, dolisining kengri, béshining chong we keng pishaniliq ikenliki qeyt qilinidu. bu menbelerge asaslanghanda, uning qol – putlirining nahayiti chong, uzun we qélin ikenliki bilinidu. qiziqarliq yéri shuki, 1941 – yili sabiq sowét ittipaqining insanshunas alimi mixail gérasimow emir timurning qebrisini achquzup, guruppisidiki xadimlar bilen qilghan söngek tejribiside, uning boyining 1.73 métir, keng yelkilik we mengzi söngikining égiz ikenlikini ispatlaydu.
emir timur tarixta eng köp iz qaldurghan shexslerdin biri bolup hésablinidu. uning ölümige bir qanche esir bolghan bolsimu, her xil témilar boyiche tetqiq qilinghan, qilghan ishliri we arzurliri heqqide analizlar qilinghan kishi süpitide dunyagha tesir körsitishke muweppeqiyet qazandi. elwette, emir timur nurghunlighan qurulushlarni yiqitip, köpligen sheherlerni weyran qilghan. emma, u saldurghan resetxanilar, medriseler, bilim we medeniyet merkezlirining dunya medeniyitidiki rolini hergiz untup qalghili bolmaydu.
