dunyada iz qaldurghan türkiy xelqlerning ulugh zatliri - 3

türkiye awazi radiyosi: 15– 16 – esirlerde yashap ötken bolushigha qarimay, 19 – 20 – esirlergiche edebiyattiki tesiri dawamliship kelgen we hazirmu muhim ilmiy tetqiqatlargha téma boluwatqan elshir newai, 1441 – yili dunyadiki medeniyet merkezliridin biri we künimizde afghanistangha jaylashqan hiratta dunyagha kelgen. ailisi eyni dewrdiki eng bay we sanaqliq mötiwer aile idi. newai bashlanghuch terbiyesini dadisi ghiyasidin bahadirning yénida alghan. kéyinche xurasan we semerqendke bérip dawamliq oqughan.

baliliq yéshidin tartipla bilim élishqa we edebiyatqa ishtiyaq baghlighan newai, dölet erbapliriningmu diqqitini tartqan idi. newai dölet ishliridin yiraq turushqa tirishqan bolsimu, shu waqittiki hökümdarlar uning bilimi we chüshenchiliridin paydilinishni arzu qilghan. bu sewebtin, xurasan we mawraunnehirning hökümdari sultan hüseyin bayqara uni yénigha tartip, wezirlikke teyinligen.

éytishlargha asaslanghanda, newai wezir we waliy bolghan mezgilliride dölettin maash almighan we her xil weqpilerni échip, döletning ijtimaiy parawanliq ishlirigha özining hessini qoshqan.

newai bir mezgildin kéyin, özining tetqiqatliri, ilmiy hemde edebiy emgeklirige diqqitini merkezleshtürüsh üchün wezipisidin istépa bergen bolsimu, istépasi qobul qilinmastin estirabadqa waliyliqqa teyinlinidu. 1490 – yili wezipisidin ayrilishqa muweppeq bolidu. yillarche mol mezmunluq turmush kechürüp, 1501 – yili kindik qéni tökülgen hiratta alemdin ötidu.

elshir newai mehmut qeshqiridin kéyin, türk tiligha chong töhpe qoshqan kishi süpitide bilinidu. ana tili bolghan türkchidin bashqa, parsche bilen erebchini pishshiq bilidighan bu ulugh shair, «muhakemetul lugheteyin» namliq esiride, türkche bilen parschini öz ara sélishturup, nurghun yerde türkchining üstünlükini ispatlashqa tirishidu.

türkche yazghan shéirlirida «newai», parsche yazghan shéirlirida «pani» dégen texellus qollanghan newai, besh dane «shéir diwani» we onlarche eser yézip qaldurghan.

elshir newai sherq ewebiyati, bolupmu dunya türk edebiyatigha zor tesir körsetken kishilerning biri bolup hésablinidu. newai bilen bir dewrde yashap ötken shairlardin bashqa, kéyinki dewrlerde yashighan shairlar newaining tesirige köp uchrighan bolup, eserliri ularning ilham menbesige aylanghan. 15 – esirde yashap ötken osmanli dölitining shairi ehmet pasha, 16 – esirdiki eng ulugh shair fuzulimu newaining tesirige uchrighan kishilerning arisidin orun alidu.

kéyinki waqitlarda newai shéirlirini oqurmenlerning téximu yaxshi chüshinelishi üchün onlarche lughet yézilidu. bu xil lughetlerning yézilishida dölet erbaplirining qollishini ayrip qarighili bolmaydu, elbette.

irandiki türk sultanliridin biri bolghan nadir shah, nasireddin shah we osmanli padishahi yawuz sultan selim newaining eserlirini zor qiziqish we hewes bilen oqup chiqqan hökümdarlar hésablinidu. yuqirida éytqinimizdek, newai shéirlirini chaghatay türkchisi bilen yazghan bolsimu, tesiri peqet u yashighan rayon bilen cheklinip qalmastin, belki iran we osmanli chégralirigha zor tesir körsetken.

pütün hayatini türkchini tonutush, béyitish we keng tarqitishqa atighan newai, türk dunyasidiki eng ulugh edebiy shexs hésablinidu. uning sayiside chaghatay türkchisi uzun waqitqiche ottura asiya türklirining ortaq edebiy tili bolup muhim rol oynighan.

newai shéir ijadiyitidin bashqa, resim sizish, muzika we binakarliq ishliri bilenmu shughullanghan. u bu senet saheliride köpligen eserlerni qaldurghan. u bu jehette köp iqtidargha ige kishidur.

newaining eserliri gherb alimliri we tetqiqatchiliriningmu tetqiqat témisigha aylanghan. uning eserliri nurghunlighan gérmaniye alimliri, engliye we hungriye türküloglirining til we edebiy nuqtidin tetqiq qilishigha, hemde medhiyeleshlirige érishken.

newaining «perhad - shérin», «leyli – mejnun», «seddiy iskender» we «tahir – zöhre» qatarliq eserlirini, eng meshhur eserliri ichidin sanap ötüshke bolidu.

paydilinilghan menbeler:

tarlan, eli nihat (1942), elshir newai, istanbul.

özjan, hüseyin, türk dunyasining alimi elshir newai.

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ali_%C5%9E%C3%AEr_Neva%C3%AE

http://www.xn--edebiyatgretmeni-twb.net/ali_sir_nevai.htm