dunyada iz qaldurghan türkiy xelqlerning ulugh zatliri - 2
türkiye awazi radiyosi: tunji türk lughet tüzgüchisi, tunji türk tilshunasi, tunji türk girammatika tetqiqatchisi, tunji türk folklor tetqiqatchisi we tunji xerite sizghuchi, dégendek unwanlarning igisi bolghan mehmut qeshqirining tughulghan waqtigha munasiwetlik éniq melumat bolmsimu, uning 1025 – yili dunyagha kelgenliki texmin qilinidu. qaraxaniylar xandanliqining padishah nesebidin kelgenliki bilinidighan mehmut qeshqirining yiltizi, islam dinini dölet dini qilip békitken tunji türk xaqani satuq bughraxangha tutishidu.
mehmut qeshqiri «türkiy tillar diwani» namliq esiri bilen nam qazanghan. «türkiy tillar diwani», til ilmi, girammatika we lehchiler nuqtisidin éytqanda, dunyadiki eng mol we eng muhim eserdur. shundaqla mehmut qeshqiri türkiy xelqler yashighan rayonlarni birmu bir kézip chiqip we tekshürüp tetqiq qilip otturigha chiqarghan eser hésablinidu. mehmut qeshqirining bu tirishchanliqining türkchini resmiy til süpitide qollanghan qaraxaniylar döliti teripidin qollashqa érishishi, hem mehmut qeshqirining dölet erkanliri arisidiki yuqiri mertiwisini hemde qaraxaniylar dölitining bilim we ilmiy tetqiqatlargha qanchilik étibar béridighanliqini köz aldimizda namayen qilidu.
mehmut qeshqiri sherqiy türkistanning qeshqer shehiride tughulup chong bolghan we terbiyelinip yétishken. ana tili türkchidur. emma, eyni dewrdiki muhim tillar hésablinidighan erebche we parschinimu nahayiti yaxshi bilidighanliqini, u yazghan erebche we parsche munasiwetlik izahlardin biliwalghili bolidu. mehmut qeshqiri eserlirini yézish üchün türklerning hakimiyiti astida bolghan baghdadta turghan. tetqiqatlirini axirlashturghandin kéyin, ana wetini qeshqerge qaytip, öz yurtida alemdin ötken.
mehmut qeshqirining shahene esiri «türkiy tillar diwani» ning muhim bolghan bir qanche alahidiliklirining arisida, eserning deslepki betliridin orun alghan xerite, yeni bir türk sizghan tunji dunya xeritisi muhim orunda turidu. türk we dunya xeritichiliki tarixida alahide orungha ige bu xerite, eslide türkiy xelqler yashaydighan rayonlarni körsitish meqsiti bilen sizilghan. emma, mehmut qeshqiri buningliq bilen kupayilinip qalmay, bashqa xelqler yashaydighan jaylarnimu özining bu xeritisige kirgüzüp, dunya xeritisige aylandurghan. bu xerite 11 – esirning shert – sharaitliri, shu dewrdiki jughrapiye ilmi heqqidiki melumatlar we téxnikilar nezerge élinghanda, intayin yuqiri qimmetke ige xeritilerdin biri bolup sanilidu.
mehmut qeshqiri yoruqluqqa chiqarghan bu emgek méwisi, toluq menidin éytqanda, yumulaq dunya xeritisi bolup, chember etrapi saet stirlkisining yölinishide jenub, gherb, shimal we sherq terepler erebche körsitilgen. xeritidiki renglerning menisini xeritidin ayrim qilip izahlighan. buninggha asaslanghanda, yéshil reng déngizlarni, kül reng deryalarni, qizil reng taghlarni, sériq reng qumluqlarni we chöllerni körsitidu. buningdin bashqa, ichi sériq reng bilen boyalghan kichik chemberler, sheher we rayonlarning belgisi qilinghan.
quyash chiqidighan sherq terep, zamanimizdiki piroyéksiye téxnikilirigha oxshimighan halda xeritining yölinishidur. buning bundaq bolushini türk étiqadlirini seweb qilip körsitishke bolidu. yeni kök türklerdin béri asasliq yönilishning shimal terep bolghanliqi bilinidu. xeritiide qaraxaniylar dölitining ikkinchi paytexti balasaghun bolsa, xeritining merkizi bolghan.
gérmaniye alimi albért hérman bu xerite toghrisida muhim tetqiqatlarni qilghan. hérman xeritidiki 76 jaygha nomur belgilep, eslidiki xerite üstige mas kélidighan shekilde qoyghan we némis tilidiki terjimisini yazghan.
mehmut qeshqirining dunya xeritiside otturigha chiqirilghan yene bir muhim alahidilik bolsa, yaponiyening tunji qétim xeritide sizilishi hésablinidu. xeritidiki yönilishlerge asaslanghanda, sherqte junggoning sherqiy shimaligha «jabarka» dep chüshürülgen jay, jabarka yeni yaponiyedur. bu yerde shu nuqtini eskertip qoyushqa toghra kélidu: dunyada sizilghan tunji yaponiye xeritisi 14 – esirge, dunya xeritiside tunji qétim yaponiyening sizilishi 15 – esirge ait. emma, mehmut qeshqirining 11 – esirge mensup bolghan bu dunya xeritisige yaponiye chüshürülgen.
mehmut qeshqirining dunya xeritisi, junggodin wizantiye impériyesining chégralirighiche, balasaghundin abbasiylar xelipilikining paytexti baghdadqiche bolghan keng rayonlarni öz ichige alidu.
piroféssor doktor fikret sarijaoghluning pikrige asaslanghanda, xeritidiki sherqiy rayonlar türkler yashighan jaylar heqqidiki mulumatlarning toghra ikenlikini ispatlaydighan bolup, 11 – esirdiki türkiy xelqler we döletlirini, eyni dewrdiki türkiy xelqler tarqalghan jaylarni körsitip béridighanliqi jehettin muhim ehmiyetke ige. bu xerite yene, islam dunyasida we xeritichilik tarixida türkiy xelqlerning jughrapiyege bolghan qarishigha, eng yaxshi shekilde wekillik qilidu.
paydilinilghan matériyallar: barutchu özönder, sama (2008) mehmut qeshqirining kitabi, türkiye jumhuriyiti medeniyet we sayahet ministirliki neshiriyati, enqere.
sarijaoghlu, fikret (2008) mehmut qeshqiri: tunji türk xerite sizghuchisi, türkiye jumhuriyiti medeniyet we sayahet ministirliki neshiriyati, enqere.
akalin, shükrü xaluq (2008), mehmut qeshqiri we «türkiy tillar diwani», türk til qurumi neshiriyatliri, enqere.
