dunyada iz qaldurghan türkiy xelqlerning ulugh zatliri - 1

türkiye awazi radiyosi: bu pirogrammimizda؛ bilim, senet, tarix, edebiyat, binakarliq we siyaset saheliride ötmüshtin künimizgiche dunya medeniyitining shekillinishige we tereqqiyatigha muhim töhpilerni qoshqan, chong özgirishlerge küch chiqarghan we öz dölitining chégraliridin halqip keng ketken rayonlarda küchlük tesirge ige türkiy xelqlerning bilim ademliri, senetchiliri, medeniyitige töhpe qoshqan shexsliri we dunyada nam qaldurghan siyasiy shexsliri heqqide toxtilimiz...

bilginimizdek, burunqi dewrlerge ait nurghunlighan shexslerning nesebi we étnik kimliki heqqide éniq bir nerse démek asasen nahayiti tes we bu mesile üstide talash – tartish qilishmu anche paydiliq emes. elwette, bu shexsler yétishken jughrapiyelik rayonlarda yashaydighan barliq xelqler, kishini pexirlendüridighan bu kishilerge ige chiqishni we özige tewe qiliwélishni xalaydu. bu sewebtin, biz bu yerde «türkiy xelqlerning ulugh zatliri» heqqide toxtalghan waqtimizda, ularning nesebi we étnik teripidin emes, belki ösüp chong bolghan muhitni asas qilimiz. mundaqche éytqanda, «türkiy xelqlerning ulugh zatliri» déyishimizdiki meqsitimiz, keng ketken «türkiy xelqler medeniyet chembiriki» de yétishken shexslerni körsitidu.

pirogrammizning birinchi bölümide, biz anglatmaqchi bolghan shexslerni tonushturushtin burun, türkiy xelqler medeniyetlirining dunyadiki izliri toghrisida omumiy chüshenche bérip ötmekchimiz...

türkiy milletler islamdin burunqi dewrlerde yaratqan mol medeniyetliri bilen insaniyetning yashash ölchemlirining yuqiri kötürülüshi üchün intayin muhim ehmiyetke ige ijadiyetliri arqiliq dunya medeniyitining tereqqiyatigha hesse qoshqan. shundaqla islamiyetni qobul qilip, türk – islam medeniyitini shekillendürgendin kéyinmu, ilim – pen we medeniyetning oxshimighan saheliride, bolupmu pelsepe, tébabet, astironomiye, binakarliq, edebiyat qatarliq sahelerde chong yéngiliqlarni yaratqan.

türkiy xelqler islamiyettin burunqi dewrlerde tömürni keship qilip, her xil buyumlarni yasashta paydilinishqa bashlishi, insaniyetning yéngi bir basquchqa kirishige we wehshi tebiet qarshisida téximu tereqqiy qilghan mudapie méxanizmigha ige bolushigha yol achti. oxshash dewrde yene, türkiy milletler atni köndürüp, paydilinishni bashlishi bilen teng, insaniyetning turmush süriti tézliship, musapiler yéqinlashti. waqit téjeldi, yiraq musapilerde yashaydighan kishiler arisidiki özara alaqe kapaletke ige boldi. xewerlishish méxanizmliri shekillendi. urush saheside üstünlük qolgha keltürüldi. uzun waqit dawamlashqan köch jeryanida soghuq yaki qishtin weyaki qurghaqchiliqtin weyran bolghan kishilerning sani azaydi. qisqartqanda, atni köndürüp paydilinish, insaniyet hayatida bir burulush nuqtisi bolup qaldi. atning insaniyet turmushining ayrilmas bir parchisi haligha kélishi, bashqa yéngiliqlar we ijadiyetlernimu birlikte élip keldi. tetqiqatlargha asaslanghanda, künimizde qolliniliwatqan ishtan we burunqi waqitlardiki shalwar déyilidighan kiyim, insaniyet atqa minishni bashlighandin kéyin, yaki uninggha uyghun halda layihelengen kiyim türi hésablinidu.

türkiy xelqler islamiyetni qobul qilghandin kéyin, dunyadiki roli téximu éniq bolushqa bashlidi. islam pelsepisining ilmiy yosunda tereqqiy qilip, téximu mollishishi, omumen türkiy xelqler peylasopliri otturigha chiqarghan pelsepewi köz qarashlar we yézip qaldurghan eserler arqiliq ishqa ashqan. farabi islamiy pikir saheside girék pelsepisining heqiqiy wekili bolghan idi. türkistanda oghuzlarning qarajuk (farab) shehiride tughulghan uzlugh oghli muhemmed farabi, pelsepe, fizika, métafizika, astironomiye, logika, pisxologiye, siyaset saheliride yazghan 160 qa yéqin esiri bilen astironomiye bilimlirini eng yaxshi usulda bayan qilghanliqi üchün «muellimi sani», yeni «ikkinchi ustaz» dégen namgha érishken. farabining din we pelsepeni, mundaqche qilip éytqanda, eqil bilen imanni muresseleshtürüsh mesiliside u ijad qilghan yol, kéyinche ibni sina teripidin téximu tereqqiy qildurulup, gherb xiristiyan medeniyitige xéli uzun waqitqiche tesir körsetken. tébabet, logika, fizika, tebiet ilmi, exlaq, din pelsepesi qatarliq penlerde 220 ge yéqin ilmiy eserning muellipi bolghan we nurghunlighan esiri latinchigha terjime qilinghan ibni sina, sherq we gherbte eng köp tesir qaldurghan shexsler qataridin orun alidu.

piroféssor doktor ibrahim kafesoghluning pikri boyiche éytqanda, türk – islam dunyasida musbet ilim yene farabidin bashlinidu. farabining ilimlerni türge ayrighan «ihsanul ulum» namliq esiri latinchigha terjime qilinip, gherbte gudisallinusning kitabining menbesi bolghan.

meshhur matématika alimliridin biri we gheznewiylerning sariyida yashap, sultan mehmud bilen hindistan sepiride bille bolghan xarezimlik ebu reyhan biruni birinchi bolup, «ayet» ler bilen girék peylasoplirining sözlirini birlikte ishletken. birunining pikrige asaslanghanda, bilimning tereqqiyati üchün erkin tepekkur qilish shert bolup, insanlarning chüshinishi bilen étiqadi bashqa – bashqa oxshimaydighan nersilerdur. biruni oxshash waqitta yene, géomitiriyede sirkul bilen jedweldin paydilinip, emiliy ehwalda yéshish mumkin bolmighan ikki kilassik mesile üstidiki bayqashliri, gherbte «biruni tenglimiliri» dep atalghan.

tébabet heqqide toxtalghanda, shübhisizki, eng bashta ibni sina eqlimizge kélidu. ibni sina gherbte «doxturluqning hökümdari» dep bilingen we künimizde tébbiy kesip oqughuchiliri oqush püttürüsh murasimida bashqa kiyidighan kiyimlirining, ibni sinaning sellisige oxshitilip layihelengenliki bilinidu.

1066– yili sultan alip arslan teripidin baghdadta saldurulghan, eyni waqittiki eng ilghar maarip merkiziy bolghan diniy bilimlerdin bashqa, pelsepe, ereb tili we girammatikisi we matématika penliri oqutulghan nizamiye medrisesini؛ shu dewrde yawropada buninggha oxshaydighan orunning yoqluqi nezerge élinghanda, dunyadiki tunji uniwérstét, déyish mumkin.

yuqirida dep ötkinimizdek, türkiy xelqler, dunya medeniyitide peqet tesirge uchrighan we paydilanghanla emes, belki tesir peyda qilghan we yéngiliqlar yaratqan, ilim – pen we senetning her türliride zor muweppeqiyetlerni qolgha keltürüp, dunya miqyasida dangliq alimlarni yétishtürgen.

hörmetlik oqurmenler, pirogrammimizning kéyinki bölümliride, bu alimlar we senetchilerning hayati hemde eserliri heqqide keng melumat bérimiz.

paydilinish menbeliri: kafesoghlu, ibrahim (2005), türkiy xelqlerning milliy medeniyiti, ötüken neshiriyati, istanbul.

heyet, jewat, sherq medeniyitining gherb medeniyitige bolghan tesiri, mewjutluq zhurnili, téhran

türkiy xelqler we dunyagha meshhur shexsler inskilopidiyesi, anadolu neshiriyati, 1993