Mäwlana Cälalätdin Rumi

 “Törki dön’ya: şäxeslär häm äsärlär” tapşıruınıñ bügenge çığarılışında Anadoludan çıqqan iñ zur din ğalime, üz çorınıñ tanılğan fiker iyäse Mäwlana Cälalätdin Rumi turında süz alıp barabız.

Mäwlana Cälalätdin Rumi 1207 nçe yılnıñ 30 nçı sentyabrendä Xorasannıñ Bälx şähärendä tua. Ul “Mäsnävi” äsäreneñ kereş süzendä isemen Möxämmäd bin Xösäyen äl-Bälxi dip yaza. Quşamatı – Cälalätdin. “Äfände” mäğ’näsendäge “Mäwlana” iseme anı danlaw öçen qullanılğan. “Soltan” mäğ’näsenä turı kilgän, farsı telennän alınğan” hudâvendigâr” isemen aña ätise quşqan. Tuğan şähäre Bälx häm ğomeren ütkärgän cir Anadolu bulu nisbätennän Rumi, Mäwlana-i Rumi, mödärris bulu säbäbe belän Mulla-i Rum isemnäre belän dä iskä alına.

 Mäwlana turındağı mäğ’lümatlar, anıñ äsärlärendä birelgän qayber mäğ’lümatlardan tış, kübesençä ulı Soltan Välädneñ   “İbtidanamä”, möridlärennän Färidun-i Sipäxsalarnıñ  “Risalä” häm onığı Ulu Arif Çäläbineñ  möride Äxmät Äflakineñ “Menâḳıbü’l-ʿârifîn”ğa nigezlänä. “İbtidanamä”däge mäğ’lümatlar qısqa häm tögäl.

 Mäwlananıñ äsärlärendä anıñ näsel-näsäbe turında mäğ’lümat yuq. Sipäxsalarnıñ “Risalä”sendä Mäwlananıñ ätise Baxaeddin Välädneñ berençe xälifä Äbu Bäker näselennän buluı äytelä häm Äbu Bäkergä barıp totaşuçı şäcärä terkälä. Äflaki häm Abdurraxman-ı Câmî belän Dävlätşah ta anıñ Äbu Bäker näselennän buluı turında yazalar.

Ätise şähärneñ äydäp baruçı din ğalimnäreneñ berse Baxaeddin Väläd turında Bälxtä çıqqan imeş-mimeşlär soltannıñ qolağına kilep citä, anıñ säyäsi xakimiyät alırğa omtıluı alğa sörelä. Şunnan soñ soltan Baxaeddin Välädneñ şähärdän küçenüen teli. Läkin Baxaeddin Väläd üzen ildän çığaru qararına qağılmıyça, Bälx xalqı tarafınnan räncetelgän öçen ruxıy işarät belän Xicazğa baru öçen şähärdan kitüen häm yulda bulğanda Bälxneñ mongollar tarafınnan basıp alınuın äytä. Bu süzlärdän Baxaeddin Välädneñ 1221 nçe yılda Konyağa kilgäne añlaşıla.

Mäwlana bala çağında ätisennän belem ala, annarı Xäleb häm Dimäşqtä däwam itä. Berençe sufıylıq belemen dä ätisennän ala. Mäwlana – kamil ğalim, sufıy häm şağıyr’. Soñraq Mäwlananıñ Säyyid Burxaneddingä tuğız yıl xezmät itkäne, yöräkläre ruxi dön’yada berläşkängä serdäş buluları, Burxaneddin bu dön’yadan kitkäç yalğız qaluı, Allahqa yünälep yalwaruı, awırlıqlarğa duçar bulıp, biş yıl  üz-üzen tıyıp yäşäwe, zur ğazaplar çigüe  häm bu arada  tuğrı, döres yulnı tabu êşçänlegennän baş tartmawı, xalıqqa wäğaz’ birü häm kübese ğalimnär häm citäkçelär bulğan möridläre belän aralaşuğa da iğ’tibar itüe bilgele.

Mäwlananıñ möridläre kübesençä ğadi keşelärdän bula. Barlıq sänğat’ häm hönär keşeläre sema mäcleslärendä qatnaşalar. Şulay uq ul çordağı citäkçelär belän dä tığız mönäsäbättä tora. Läkin Mäwlana bu mönäsäbätlärne ğadättä üget-kiñäş qısalarında saqlap qala, citäkçelär arasındağı konflikt häm köndäşlekkä nigezlängän köräşlärdä qatnaşmasqa tırışa.

Şämsi Täbrizi belän oçraşuı Mäwlana tormışında borılış noqtası bula. Şämsi Konyağa kilgännän soñ Mäwlana üzeneñ wäğaz’lären, mädräsädäge däreslären, möridlären çitkä qaldıra. İlahi mäxäbbät belän suğarılğan çın Mäwlana bu çorda tua. Dön’yaküläm tanılğan “Divan-ı Käbir” däge şiğır’lärneñ zur öleşen bu çorda söyli, “Divan-ı Käbir” tämamlanğannan soñğı tınıçlıq çorında İslam mädäniyäteneñ iñ möhim äsärlärennän berse bulğan “Mäsnävi” dön’ya kürä.

Mäwlana fikerençä, iman häm köfer, yaxşılıq häm yamanlıq bezneñ öçen, läkin alar barısı da Allahqa qarata bertigez. Yawızlıq yaxşılıq belän ayırılğısız. Yamanlıqtan başqa yamanlıqnı taşlap bulmıy. Köfersez din yuq. Çönki din köferlektän baş tartu digän süz. Bolarnı yaraltuçı da ber ük.

Allah qarşında ike “min” yuq. Bu mäs’älä belän bäyle bularaq ul “Sin  “min” dip äytäseñ, Ul da “min” di. Yä sin üläseñ, yäki Ul ülsen ki, ikele qalmasın. Anıñ ülüe mömkin bulmağanlıqtan, sin ülärgä tiyeş” di häm sufiçılıqnıñ maqsatı bulğan “ülgänçe ülü” prinśibına basım yasıy. Mäwlana süzlärençä, qol üz täkäbberlegennän arınıp çın ixtıyar köçe iregenä ireşä. Anıñ iradä häm ixtıyarı - Allahnıñ iradä häm ixtıyarı. Bu däräcädä qol köç qullanu turında da, ixtıyar turında da söyläşä ala. Läkin minminlegennän qotılğançı êşlägännären Allahqa bäyläw yalğan. 

Barı tik aqılğa ğına ähämiyät birgän öçen fälsäfäçelär häm alarnıñ täêsirenä birelgän kälyam ağımı wäkillären kimçelekle dip sanağan Mäwlana qıyas häm fiker yörtü keşelärne xatalar yasarğa êtärä di. Anıñ fikerençä, dön’ya êşendä faydalı bulğan aqıl ilahi xaqıyqat’lärgä  häm Allahqa ireşüdä qomaçawlıy ala. Ruxıy säyäxät öçen ilahi mäxäbbät kiräk. Aqıl citmägän ölkälärneñ berse - mäxäbbät häm anıñ xälläre. Qor’ändä “Allah alarnı yarata häm alar Allahnı yaratalar” dip äytelä. Şuña kürä mäxäbbätneñ çığanağı ilahi.

Ulı Soltan Väläd Mäwlananıñ 1273 nçe yılnıñ 17 nçe dekabrendä wafat buluın, anıñ cenazasında törle dinnärdän häm mäzhäblardän bik küp keşe qatnaşuın, möselmannarnıñ anı Möxämmäd päyğambärneñ nurı häm sere, xristiannarnıñ Ğaysäse, yähüdlärneñ Musası itep kürülären äytä. Mäwlana cenazasında yılamasqa quşa. Ülem könen qawışu köne itep bilgelägängä, ülem könen tuy kiçäse mäğ’näsenä turı kilgän “şeb-i arûs” dip atıy häm anıñ ülem köne bu isem belän iskä alına.

Könçığışta häm Könbatışta Mäwlana töşençäse belän bäyle küp tikşerenülär ütkärelgän. “Mäsnävi” sufiçılıq töşençäseneñ barlıq temaların üz êçenä ala häm İslam dön’yasınıñ iñ möhim äsärläre arasında sanala.

 Bügenge yazmabızda törki mädäniyätne häm İslam dinen dön’yağa tolerantlıq belän tanıtqan, meñ yıllıq törki mädäniyät tarixınıñ iñ zur şäxeslärennän berse Mävlana Cälalätdin Rumi turında süz alıp bardıq. 

Çığanaqlar:

1. Âsaf Hâlet Çelebi. (1940). Mevlâna Hayatı-Şahsiyeti. İstanbul 

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/mevlana-celaleddin-i-rumi 3.

3. Mevlânâ. (1988). Mesnevî (trc. Veled İzbudak), İstanbul.

4. Sultan Veled. (1976). İbtidânâme (trc. Abdülbâki Gölpınarlı). Ankara.

Avtor: Nazgül Qadırova