İsmäğıyl’ Ğaspralı

“Törki dön’ya: şäxeslär häm äsärlär” tapşıruınıñ bügenge çığarılışında “Teldä, fikerdä, êştä berdämlek” ideyäseneñ häm törkiçelek xäräkäteneñ atası sanalğan İsmäğıyl’ Ğaspralı turında süz alıp barabız.

Rusiyädäge törkiçelek xäräkäteneñ atası sanalğan İsmäğıyl’ Ğaspralı törki dön’yada möhim urın alıp tora. Qırım tatarı bulğan İsmäğıyl’ Ğaspralı 1851 nçe yılnıñ 21 nçe martında Qırımnıñ Baqçasaray şähäre yanındağı Olı Sala awılında tua. Ätise – patşa armiyäseneñ otstavkadağı leytenantı Mostafa Alioğlu, änise – tanılğan ğailä qızı Fatıyma Soltan bula.

İsmäğıyl’ Ğaspralı belem aluın cirle möselman mäktäbendä başlıy, annarı Aqmäçet ir - balalar gimnaziyäsendä däwam itä. Anı tämamlağaç Voronejdağı xärbi uçilişçeğa, annarı Mäskäwdäge xärbi akdemiyägä uqırğa kerä. Mäskäw ul waqıtta çiktän tış rusiyäçelek üzäge bula. Ul üze tanışqan rus zıyalıların xörmät itsä dä, mäktäptäge pan - slavyan atmosferası anıñ küñelendä Rusiya imperiyäsendäge törkilärne uyandıru  fikere barlıqqa kiterä. Krit fentnäsendä Ğosmanlı köçlärenä quşılu maqsatınnan İstanbulğa kilü öçen dustı Mostafa Mirza Davidoviç belän êşkä kereşlär. Alar monıñ öçen Qırımğa kilälär. Pasportları bulmağanlıqtan alarnı Odessa çiklärendä totqarlıylar.

           Bu waqıyğa Ğaspralınıñ xärbi belem aluınıñ betüenä kiterä. Ul Mäskäwgä kire qayta almıy häm 1868 nçe yılda 17 yäşendä Baqçasaraydağı “Zincirli” mädräsasendä rus tele uqıta başlıy. 1872 nçe yılda Qırımnan kitä häm İstanbul, Vena, Myunxen häm Ştutgart aşa Parijğa kitä. Parijda ike yıl däwamında tanılğan rus yazuçıçı İvan Turgenyevnıñ yärdämçese häm tärcemäçese bulıp êşli. Soñraq, 1874 nçe yılda Ğosmanlı ofiśerı bulırğa teläp yaratqan şähäre İstanbulğa kitä, läkin uñay cawap almıyça ber yıldan soñ Qırımğa qayta. 1878-1884 nçe yıllarda Baqçasaray şähär xakimiyäte başlıq urınbasarı wazıyfasın başqara.

Ğaspralı üze barıp kürgän cirlärdäge täcribäläre belän barlıq qawemdäşlärne êşkä kereşterü öçen êşçänlegen waqıtlı matbuğat aşa başlarğa teli. Läkin ruslar aña gazet çığarırğa röxsät itmilär. Şunnan soñ 1881 nçe yılda Aqmäçettä çığuçı “Tavrida” gazetında “Yäş’ mulla” psevdonimı belän “Rusiya möselmanlığı” isemle mäqalälären bastıra. Soñraq alar kitap bulıp basıla. Läkin İsmäğıyl’ bäy törki basma çığarırğa teli. Räsmi kereşüläre kire qağılğannan soñ ul Tbilisidä törle isemnär astında beldergegä oxşağan dokumentlar bastıra. 

Küp awırlıqlar kiçergannän soñ 1883 nçe yılda gazetnı tulısınça rus telendäge tärcemäse belän bergä bastıru şartı belän törki gazet çığarırğa röxsät ala. Berençe sanı Baqçasarayda basılğan häm atnağa ber tapqır çıqqan gazetnıñ iseme  -“Tärceman” bula. Bu gäcit 1912 nçe yıldan başlap kön sayın çığa başlıy. Ğaspralı ber yaqtan bu gäcitne çığaru öçen tırışqanda, ikençe yaqtan ”Isulı cädit”  mäktäpläre östendä êşli. Monıñ öçen ul il êçendä häm çit illärdä küp säfärlär yasıy. Bu êşçänleklär waqıtında sälamätlege naçarlanğan İsmäğıyl’ Ğaspralı 1914 nçe yılnıñ 24 nçe sentyabrendä Baqçasarayda wafat bula.

           Böten ğomeren diyärlek törki dön’yağa, törkilekkä bağışlağan Ğaspralınıñ “Teldä, fikerdä, êştä berdämlek” xäräkäte bügenge köndä törki dön’yanıñ şiğarenä äylände. Ul ber mäqaläsendä 25 yıllıq ğomerendä närsä êşlägänen häm alğa taba närsälär êşläyäçägen tübändäge süzlär belän añlata:

“Min 25 yıl däwamında äytkän, yazğan êşlägän närsä: yul açu, yul tabu. Çönki ziräk, zatlı, sabir häm qıyu törki millät Qıtaydan Urta diñgezgä qadär taralsa da, tawış - tınsız qaluı urtaq tel bulmawdan kilä. Min bu ışanu belän yäşädem, bu ışanu belän qabergä keräçäkmen”.

            Ğomere buyı anıñ öçen köräşkän “Tärceman” gäcite Rusyädä häm çit illärdä, Pol’şadan Bombeyğa, Ufadan Misırğa qadär tarala. İsmäğıyl’ Ğaspralı üzen Qırım tatarı ğına tügel, böyek törki dön’ya wäkile itep sanıy. Tatar fiker iyäse Cälal Välidovnıñ “Tatarlarnıñ mäğarif tarixı häm ädäbiyätı turında cıyılma“ isemle kitabında Ğaspralınıñ gazet çığaru ideyäse uylap tapqaç kiñäş öçen tanılğan tatar ğalime häm mäğ’rifätçe Şihabetdin Märcänigä möräcäğat’ itüe turında yazuı oçraqlı tügel. Ul gäcitneñ näşer itü planın xuplağan häm anı bu êşkä därtländergän möhim şäxes bula.

 “Tärceman” gazetınıñ möhimlegen temalarnıñ kiñlege, geografiyäse häm zamança buluınnan añlarğa mömkin. Mäsälän, 1851 nçe yılnıñ 2 nçe sanında “Saratov tatarları” häm “Seber möselmannarı”, 1902 nçe yılnıñ 18 nçe sanında “Kasimov tatarları häm Awrupa mädäniyäte”, 1906 nçı yılnıñ 93-95 nçe sannarında “Oçraşu”, “Tübän Novgorodtağı möselmannar sanı”, şul uq yılnıñ 79-83 nçe sannarında “Qıtay möselmannarı” mäqaläläre basılıp çığa. Ğaspralı böten ğomeren “Teldä, fikerdä, êştä berdämlek” şiğare belän törki xalıqlarnı ber-bersenä yaqınaytu, milli mädäniyätlären häm säyäsi añnarın üsterü êşenä bağışlıy. Ul şulay uq törki xalıqlarnı uqıtuda  möselman mäktäben reformalaştıruğa, tel häm dön’yawi fännärne centekläp öyränügä zur ähämiyät birä. Bu tırışlığı cawapsız qalmıy.

1914 nçe yılda Rusiya imperiyäse çiklärendä 5000nän artıq ”Isulı cädit”  mäktäpläre açıla. 1910 nçı yılda säyäsi-ictimağıy êşçänlegen häm mädäniyät, mäğ’rifät ölkäsendäge xezmätlären yuğarı bäyäläp Franśiyäneñ “Pevul du monde musulman" (“Möselman dön’yasına küzätü”) jurnalı İsmäğıyl’ Ğaspralını Nobel’ bülägenä täq’dim itä. Ğasır başında Rusiyäneñ törle poçmaqlarında yäşäwçe küp näşirlär, yazuçılar häm kürenekle keşelär üzlären İsmäğıyl’ Ğaspralınıñ şäkerte dip sanıylar. Ğaspralı kiläçäk buın öçen 38 kitap, 5 gazet mäqaläläre häm başqa bik küp mäqalälär bastırıp ürnäk kürsätä.

Bügenge köndä törki dön’ya liderları yärdäme belän Törki akademiya, TÜRKSOY, Törki däwlätlär parlamentariylar assambleyası TÜRKPA kebek zur oyışmalar Ğaspralınıñ mäñgelek fikerlärennän ilham alıp tözelde. Anıñ xezmätläre, fikerläre häm bu yuldağı däğ’wasın törki dön’ya buınnarı onıtmıyça kiläçäkkä alıp barıp däwam itäçäk. 

  “Törki dön’ya: şäxeslär häm äsärlär” tapşıruınıñ bügenge çığarılışında böten törki dön’ya ber-bersen ciñel añlıy alırlıq urtaq törki tel buldıru maqsatınnan yulğa çıqqan törkiçelek xäräkäteneñ atası İsmäğıyl’ Ğaspralı turında süz alıp bardıq.

Avtor: Nazgül Qadırova

Çığanaqlar:

1. Mustafa TOKER. (2001). İsmail Gaspıralı ve “Dilde Birlik” Fikri Üzerine. Karapınar, 31-46. S.

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/gaspirali-ismail-bey

3. Mehmet Saray. (1987). Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail Bey (1851-1914). Ankara.

4. https://tatarica.narod.ru/cult/biographies/lit/gaspr.htm