“Säyäxätnamä” häm Äwliyä Çäläbi
Berwaqıt Anadoluda 30/2023
Berwaqıt Anadoluda 30/2023
Törle dönyalarnı, törle mädäniyätlärne, törle keşelärne kürü sezgä oşıymı? Alarnıñ tormışları, niçek söyläşüläre, närsä aşawları sezne qızıqsındıramı? Ber urınğa barğan çaqta buqçağıznı alıp açış yasawçılardanmı, yuğisä iñ neçkä üzençälegenä qadär plan tözüçelärdänme sez?
Açışlar yasarğa yaratuçı keşelär uqığan kitaptan, qarağan fil’mnan yäisä äñgämä waqıtında işetkän cömlädän täêsirlänep başqa yaqlarğa kitärgä bula. Yaña urınnarnı kürü, yaña keşelär belän tanışu häm tormışların yullarda uzdıru fikere küpçelek keşe öçen üzenä cälep itüçän bulsa da, qayberäwlär öçen qurqınıç kebek toyılırğa mömkin. Nigezdä säyäxät itü ayırım närsä, säyäxätçelek isä başqa närsä. “Monnan arı säyäxätçe bulırğa qarar qıldım” diyep kenä säyäxätçe bulıp bulmıy, älbättä. Çönki ber yäşäw räweşe ul. Nigezdä häwäs, köçle teläk ul.
Bu köçle teläk, älbättä, borınğı çorlarda da bulğan. Qayberäwläre üzläre yäşägän geografiya belän çiklänep qalsa, qayberäwläre yıraq cirlärgä, törle geografiyalärgä kitü mömkinlegen taba. Alardan berse, bälki, iñ möhim bulğannardan berse şuşı cirlärdä yäşäde, ämma üzen böten keşelek dönyasına tanıttı. Ul da bulsa - Äwliyä Çäläbi.
Bügenge köndä säyäxät itü, säyäxätçe bulu uzğan çorlar belän çağıştırğanda küpkä ciñelräk. Kitärgä telägän urınnar turında kitaptan uqırğa yäisä internettan mäğ’lümatne alırğa bula. Yuğıysä yözlärçä yıl êlek transport mömkinlege çikle bulğanda, küp oçraqta kärwannär belän säyäxät itelgän çaqta bu urınnarğa säyäxätçe yul tota. Sarayda wazıyfası bar, ämma mäkam belän qızıqsınmıy ul. Ber cirgä genä bäylänep qalmayaçağın belüçe, yaña cirlärne kürüne häm törle äyberlärne öyränüne bar närsädän östen tota. Kürgän ber töş belän yullarğa çıqqan, yıllar buylap dönya buylap gizgän häm ul onıtılmas äsäre “Säyäxätnamä”ne yazğan mäşhür säyäxätçe Äwliyä Çäläbi.
Äwliyä Çäläbi üzen “säyyâh-ı âläm” dip atıy, yäğ’ni “dönya ilgizäre, säyäxätçese dip. Ätise sarayda zärkänçe, yuvelir bulıp êşli. Şaqtıy yaxşı belem alğan, ğaräpçä, farsıça, grekça, latinça öyrängän bula. Dön’yanı gizep kürü teläge bula Äwliyä Çäläbineñ. 19 yäşendä ber töş kürä, bu töş 51 yıllıq macarasınıñ başlanğıçı bula. Xäzräti Möxämmädne kürä töşendä häm qulın üpkän çaqta "Şäfqät ya Räsulallah" dip äyter urınğa "Säyäxät ya Räsulallah!" dip äytä. Yäğni päyğambärdän yarlıqaw soraw urınına säyäxät telägen citkergän bula.
Äwliyä Çäläbineñ dönyanıñ iñ mäşhür säyäxätçese buluınıñ yulı näq’ menä şuşı töştän soñ açıla. Töştä alğan boyırıq belän säyäxäten tuıp üskän İstanbuldan başlıy. Annan soñ öydägelärgä xäbär birmiçä Bursağa kitä. Ätise anı şuşı säyäxät itü telägennän waz kiçerä almayacağın añlıy häm anı yaqlıy. Gizep kürgän urınnarnı häm öyrängännären yazuın, “Säyäxätnamä” iseme astında cıyuın waziyät itä.
Qayber tikşerenüçelär Äwliyä Çäläbineñ nigezdä töş kürmäwen, säyäxät öçen ruxıy yärdäm täêmin itü öçen häm qarşı çığuçılarnı täêsirsez qılu öçen şuşı yulnı saylawın äytä. Niçek kenä bulmasın, xıyalı – gizep dönyanı kürü, öyränü, bolarnı başqalarında citkerü ide. Bez Äwliyä Çäläbineñ şuşı töşeneñ, xıyalınıñ çın buluın beläbez!
Töşen añlatu belän başlıy “Säyäxätnamä” äsären Äwliyä Çäläbi. Cide klimat, unsigez padişaxlıq, yaqınça yegerme biş million kvadrat çaqrımlıq geografiyädä gizä. Kürgännären, işetkännären häm öyrängännären 10 tomlıq iskitkeç äsäre “Säyäxätnamä”dä cıyıp, dönya mädäniyätenä, mirasına büläk itä.
“Säyäxätnamä”neñ berençe tomında İstanbul bulsa, qalğannarında Anadoludan Balkanğa, Qavqazdan İranğa, Aziyağa, Awrupağa, Afrikağa qadär säyäxät itkännären añlata.
Yumor yağı belän dä köçle bulğan Äwliyä Çäläbi bu sıyfatın “Säyäxätnamä”dä dä çağıldıra.
Kürenmägän, belenmägän dönya, cennär, sixerçelär häm gacäyep zatlar turında da yazğanı öçen “Säyäxätnämase”ndä Äwliyä Çäläbi tänqit utına totıla. Yuğisä ul üzenä xas original stil’ tudırğan, xıyal köçen östägän äsärenä, säyäxätçe bulunıñ, bälki dä, iñ möhim yağı bit ul xıyal köçe. Törek ädäbiyatınıñ köçle qaläm ostası Äxmät Hamdi Tanpınar: “Min Äwliyä Çäläbine tänqitläw öçen tügel, aña ışanu öçen uqıym häm şuna kürä dä härwaqıt tabışlı bulam”, - dip äytä.
“Säyäxätnamä” barı tik säyäxät yazmalarınnan ğına tormıy, yäşägän çorı 17nçe ğasırda barı tik Anadolu ğına tügel, şaqtıy törle millätneñ mädäni tormışın öyränep citkerä ul üzeneñ yazmalarında Äwliyä Çäläbi.
“Säyäxätnamä” Äwliyä Çäläbineñ ülemennän yaqınça 130 yıldan soñ tanılğan tarixçı Joseph von Hammer-Purgstall tarafınnan açılğanğa qadär kitapxanälärdä saqlana.
Belem dönyasına tanıştırılğannan soñ xaqında küp sanda kitap yazıla, tikşerenülär ütkärelä. İngliz, serb, macar, grek, rumın häm başqa bik küp telgä tärcemä itelä.
Awrupa Şurasınıñ “Keşelek tarixında mädäniyätlär arasında küper urnaştırğan” 101 keşelek isemlekneñ berençe urınında bula Äwliyä Çäläbi. Häm ülemeneñ 400 yıllığı mönäsäbäte belän 2011nçe yıl YUNESKO tarafınnan “Äwliyä Çäläbi yılı” dip iğlan itelä.
Näslihan Däğirmäncioğlu
