سفرنامه اولیا چلبی سیاح معروف اهل آناتولی

آیا دیدن کشورهای مختلف و آشنایی با فرهنگ‌ها و انسان‌های مختلف برای شما جالب توجه است؟ آیا در مورد طرز زندگی‌شان ، زبانی که تکلم می‌کنند و یا اینکه چه غذاهایی می‌خورند، کنجکاو می‌شوید؟ آیا از انسان‌هایی هستید که با کوله‌پشتی خود برای کشف اماکن دیدنی به سیر و سفر  پرداخته و اینکه قبلا برنامه سفر خود را با کلیه جزئیات بررسی و طراحی می‌کنید؟ افراد علاقه‌مند به کشف و نوآوری شاید تحت تاثیر یک کتاب ، یا یک فیلم سینمایی و با شنیدن جمله‌ای در حین صحبت می‌توانند در مورد سفر به مناطق جدید تصمیم بگیرند. فکر دیدن مناطق جدید، آشنایی با مردمان جدید و گذراندن زندگی در راه‌ها و سیر و سفر برای برخی‌ها جالب و هیجان‌انگیز و برای برخی‌ها نیز هراسناک بنظر می‌رسد. در اصل سیر و سفر چیزی دیگر و سیاح بودن چیزی دیگر است. بدین‌گونه که انسان با گفتن اینکه دیگر تصمیم گرفتم تا سیاح شوم ، نمی‌تواند سیاح شود. زیرا این طرز زندگی است. این در اصل یک شور و هیجان است. شور و هیجان زایدالوصفی که غیرقابل کنترل است. در اینجا این سوال مطرح می‌شود که این شور و هیجان مختص به بشر امروزی است یا خیر؟ آیا در اعصار قدیم با این انگیزه و شور و هیجان ، افراد علاقه‌مند به سیاح شدن وجود نداشتند؟ البته که چنین کسانی بودند. برخی‌ها به سیاحت در منطقه جغرافیایی که در آن زندگی می‌کردند، اکتفا کرده و برخی دیگر نیز امکان سیر و سفر به مناطق دوردست و مناطق جغرافیایی متفاوت را پیدا کردند. یکی از آن‌ها و شاید هم از همه مهمتر اولیا چلبی است که در این مرز و بوم زندگی کرده ولی زندگی و آثارش به الگویی برای کل جهان در آمد.

امروزه سیر و سفر و یا سیاح شدن در مقایسه با ادوار گذشته خیلی آسان‌تر است. در مورد مناطق که خواهان سفر به آنها هستیم، می‌توانیم کتاب‌های مختلفی مطالعه کرده و یا بوسیله اینترنت که بیشتر ترجیح داده می‌شود، اطلاعات مهمی کسب کنیم. بدین وسیله می‌توانید در خصوص وسیله سفر، محلی که در آن اقامت خواهید گزید، اماکنی که از آن‌ها دیدن خواهید کرد و حتی انواع خوراکی‌های منطقه‌ای که به آن سفر خواهید کرد، صاحب اطلاعات شوید. در حالیکه صدها سال پیش از این زندگی محدودی داشتیم و اکثرا با کاروان‌ها سفرهایی ترتیب می‌یافت. در آن ایام سیاحی در این سرزمین کهن‌سال به راه‌ها افتاد. او در کاخ وظیفه‌ای بر عهده داشته و نه بدنبال مقام و منزلت بلکه فردی علاقه‌مند به دیدن مناطق جدید و آموختن چیزهای متفاوت بود. وی پس از خوابی که دیده بود، به راهها افتاده و طی سالیان متمادی در منطقه وسیعی به گشت و گذار پرداخته و در حین گردش در جهان سیاحت‌نامه فراموش نشدنی خود را که به یک اثر کلاسیک تبدیل شده، به قلم گرفت. این کاوشگر نامدار و آینده‌نگر که از مردمان آناتولی بوده همانا اولیا چلبی است. اولیا چلبی به خود نام سیاح عالم یعنی سیاح جهان را داد. وی به یک خانواده متمول منسوب بوده و پدرش در دربار عثمانی بعنوان صراف کار می‌کرد. اولیا چلبی تحصیلات خوبی داشته و به زبان‌های عربی، فارسی، رومی، لاتین و یونان تسلط کامل داشت. از سیاحت‌نامه او که دیده‌هایش در حین سیر و سفر به مناطق مختلف جهان را در آن به قلم گرفته، در مورد شخص وی صاحب اطلاعات ارزشمندی می‌شویم. اولیا چلبی به سیر و سفر و کاووشگری علاقه وافری داشت. در سن 19 سالگی خوابی دیده و این خواب سرآغاز ماجرای زندگی 51 ساله وی شد. چلبی در خواب پیامبر گرامی اسلام را دیده و در حین بوسیدن دست وی بجای اینکه به وی شفاعت با رسول‌الله بگوید به وی سیاحت یا رسول‌الله می‌گوید. اولیا چلبی پس از این خواب به معروفترین سیاح جهان تبدیل شده و با دستوراتی که در این خواب دریافت کرد، به سیر و سفر از  زادگاه خود استانبول آغاز کرد. وی در اولیل سن 20 سالگی وجب به وجب شهر استانبول را گشته و سپس برای کشف دیدنی‌های بورسا بدون اطلاع خانواده‌اش به بورسا سفر کرد. پدرش پس از مدتی دریافت که نخواهد توانست او را از عشق و شور و اشتیاق سیر و سفر منصرف کند ، لذا از پسرش حمایت کرده و وصیت کرد تا مناطقی را که از آنها دیدن کرده و همچنین آموخته‌های خود را به قلم گرفته و در کتابی بنام سیاحت‌نامه گردآوری کند. به عقیده برخی از محققین، اولیا چلبی نه پس از دیدن خواب بلکه بمنظور کسب حمایت معنوی و رفع موانع ناشی از مخالفین خود به این روش متوسل گردید. بدرستی نمی‌دانیم که آیا این خواب واقعیت داشته است یا اینکه برای کسب حمایت از سیر و سفرش ناگزیر از نقل چنین خوابی گردیده یا خیر؟ در اصل خیال و آرزوی وی گردش و کاووش در سرتاسر جهان و نقل دیده‌هایش در حین سیر و سفر به دیگران بود. حقیقی بودن این خیال و آرزوی اولیا چلبی را نیک می‌دانیم.

اولیا چلبی با نوشتن تعبیر خوابش به سیاحت‌نامه خود شروع کرد. وی در هفت اقلیم، هیجده پادشاهی و یک منطقه جغرافیایی 25 میلیون کیلومتر مربعی به سیاحت پرداخت. وی با جمع‌آوری کلیه آموخته‌ها و تجربیات‌اش در یک اثر پراحتشام ده جلدی، سیاحت‌نامه پراحتشام و بی‌نظیری به فرهنگ و میراث جهان ارمغان کرد. در اولین جلد سیاحت‌نامه وی از استانبول سخن می‌رود. سیاحت‌نامه با بررسی ریشه کلمه استانبول شروع شده و اولیا چلبی به نقل بناهای تاریخی، صورها، مساجد، گرمابه‌ها و هرم سنگ‌های این شهر می‌پردازد. وی در نقل خصوصیات اصناف، محلات، باغ و باغچه‌ها و خوراکی‌ها و غذاهای لذیذ آن نیز سهل‌نگاری نکرده‌است. در دیگر جلدهای سیاحت‌نامه اولیا چلبی به مسافرت‌های وی در مناطق جغرافیای وسیع جای داده می‌شود. وی در منطقه وسیعی از آناتولی گرفته تا شبه جزیره بالکان، از قفقاز گرفته تا ایران و آز آسیا گرفته تا اروپا و آفریقا به سیر و سفر پرداخت. برذاشت‌ها و چیزهایی که در سیاحت‌نامه‌اش نقل کرده، گاهی اغراق‌آمیز بوده و گاهی نیز کاملا حقیقی و اصل قضیه است. اولیا چلبی سبک طنزآمیز و ویژه‌گی منحصر بفردی داشته و این خصائل در سیاحت‌نامه وی نیز منعکس شده‌است. اولیا چلبی بعلت سخن از یک عالم نامرئی و مجهول، ارواح و  موجودات مافوق طبیعی در سیاحت‌نامه‌اش بسیار مورد انتقاد قرار گرفت. در حالیکه وی سبکی مختص به خود داشته و با قوه تخیل اثرش را به قلم گرفت. شاید هم قدرت تخیل ویژه‌گی غیرقابل انصراف سیاح بودن است. احمدی حمدی تان پنار یکی از نویسندگان معروف ادبیات ترک در کتاب " پنج شهر " خود در توصیف اولیا چلبی نوشته‌است: من سیاحتنامه اولیا چلبی را نه برای انتقاد کردن بلکه برای درک او و باور کردن به او می‌خوانم برای همین هم همیشه چیزهای زیادی از گفته‌ها و نوشته‌هایش می‌آموزم. در سیاحت‌نامه اولیا چلبی در موازات وقایع غیر طبیعی و غیر حقیقی در زمینه بیماری‌های همه‌گیری مانند وبا، جذام، روشهای درمان با موسیقی و منابع درمان بیماری‌های مختلف نیز اطلاعات ارزشمندی ارائه شده‌است. وی نگرشی موشکافانه داشته و از قابلیت بازنگری و تفسیر بی‌مانندی برخوردار بود. سیاحتنامه اولیا چلبی تنها متشکل از یادداشتهای سیر و سفر وی نبوده و با بررسی زندگی فرهنگی ملل مختلف در قرن هفدهم، در این زمینه اطلاعات ارزشمندی ارائه کرده‌است. اولیا چلبی تاریخ، جغرافیا، آثار معماری و زبان و فرهنگ مردمی را در اثر خود با کلیه جزئیات نقل کرده‌است. وی در کتاب خود در مورد زندگی روزانه مردم کشورهایی که به آنها سفر کرده‌بود، آداب و سنن، اعتقادات، طرز لباس پوشیدن، مراسم عروسی و جشن و سرود، خوراکی‌ها، ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات و بطور خلاصه کلیه عناصر تشکیل دهنده فرهنگ با کلیه جوانب سخن گفته‌است. سیاحت‌نامه اولیا چلبی با ارائه اطلاعات اززشمند پیرامون روستاها و قصبات مجارستان که امروزه دیگر اثری از آن بجا نمانده و اکثرا به تاریخ پیوستند،بعنوان مهمترین منبع تلقی می‌شود.

سیاحت‌نامه اولیا چلبی پس از گذشت 30 سال از درگذشت وی، یعنی تا زمانیکه از سوی مورخ معروف Joseph von Hammer-Purgstall کشف گردید، در کتابخانه‌ها بی‌خبر از همگان محفوظ ماند. پس از آگاهی جهان علم از این اثر در خصوص آن آثار متعددی به قلم گرفته شده و مضمون تحقیقات بسیاری را تشکیل داد. سیاحت‌نامه اولیا چلبی به زبانهای مختلفی مانند انگلیسی، صربی، مجاری، یونانی و رومانیایی ترجمه گردید. در اولین رده لیست 101 نفره " قرآن پل فرهنگ‌های تاریخ بشر " شورای اروپا، اولیا چلبی سیاح معروف جای گرفته‌است. سال 2011 که مصادف با چهارصدمین سالگرد درگذشت اولیا چلبی بود، از سوی یونسکو بعنوان سال اولیا چلبی اعلام گردید. وی برای مدت 51 سال در مناطق مختلف جهان به سیر و سفر پرداخته و دیده‌ها و تجربیات‌اش را با سبکی بی‌نظیر و  جالب در مصر آخرین محل سفرش به قلم گرفت. اولیا چلبی با سیاحت‌نامه خود درهای کشورهای ناآشنا را بر روی ما گشود. با باز کردن آن درها، با آثار تاریخی از نگاه یک معمار، لهجه‌های مختلف با مطالعات یک زبان شناس، واژه‌های متعلق به زبانهای متفاوت و وقایع تاریخی با موضع و برخورد یک مورخ مواجه می‌شویم. سیاحت‌نامه اولیا چلبی اولین، یگانه‌ترین ، جالب‌ترین و پرشمول‌ترین کتاب در عرصه گردشگری است. شاید گفتن کتاب منصافانه نباشد زیرا این یک منبع اطلاعاتی و گلچینی از آثار ادبی مختلف است. پرفسور خلیل اینالجیک یکی از مورخین مهم کشورمان که شهرتی جهانی دارد، در تعریف از اولیا چلبی گفته است: او بزرگترین تاریخ‌نویس اجتماعی ماست. اولیا چلبی عمر خود را دور از خانه سپری کرد زیرا جهان خانه او بود. او ضمن الهام‌بخشی به ما، افق‌های بیکرانی مقابل‌مان گسترده و به ما نشان می‌دهد که چگونه باید بدنبال ایده‌آل‌ها و آرزوهای خود برویم. در منطقه وسیع جغرافیایی که وی از آنها دیدن کرد، سال‌ها بعد بیش از 30 دولت تاسیس یافت.

شاید اکثر عناصر میراث فرهنگی ملموس و ناملموس اعصار کهن با گذشت زمان از بین رفتند ولی در سایه اولیا چلبی از موجودی آن موجودیت فرهنگی مطلع می‌شویم.