Turk dunyosiga bag‘ishlangan umr-13

Mavlono Jaloliddin Rumiy 1207-yil 30-sentyabrda Xurosonning Balh shahrida tavallud topgan. Mavlono “Masnaviya” asarining muqaddimasida o’z ismini “Muhammad bin Husayn al-Balhiy” deb yozgan. Laqabi Jaloliddindir. “Rabbimiz” ma’nosini anglatuvchi “Mavlono” unvoni uni ulug‘lash maqsadida berilgan. Forscha "Sulton" degan ma'noni anglatuvchi "hudavendigar" unvoni unga otasi tomonidan berilgan. Bundan tashqari, u tug'ilib, o’sgan shahar nomi bilan atalgan holda "Balhiy", umrini Anadoluda o'tkazgani uchun "Rumiy" deb ataladi. U o'qituvchilik mavqei tufayli "Rumiy, Mavlona-i Rum, Mavlona-i Rumiy", "Molla Hunkar, Molla-yi Rum" kabi unvonlar bilan ham tanilgan.

Asarlarida qayd etilgan ba’zi ma’lumotlardan tashqari, Mavlono va uning yaqinlari haqidagi maʼlumotlar asosan uning oʻgʻli Sulton Valadning “Ibtidonoma” asari, shogirdlaridan biri Feriddun-i Sipehsolarning “Risola” va nabirasi Ulug’ Orif Chalabiyning shogirdi Ahmad Eflakiyning “Menâl-ibn” asaridan olingan.

Mavlono asarlarida uning nasl-nasabi haqida to’liq ma’lumot yo‘q. “Risâle-i Sipehsolâr” asarida Mavlononing otasi Bahouddin Valad, Hz. Abu Bakr va Hz. Abu Bakr roziyallohu anhugacha bo’lgan shajarasi qayd etilgan. Eflakiy va keyingi mualliflardan Abdurrahmon Jomiy va Davlatshoh ham uning Hz. Abu Bakr naslidan kelganini yozadi.

Balxda uning otasi, shaharning yetakchi diniy ulamolaridan biri bo‘lgan Bahouddin Valad haqida turli mish-mishlar tarqaladi. Bu mish-mishlar sultonning qulog‘igacha yetib boradi va uning siyosiy hokimiyatni qo‘lga kiritishga urinayotgani iddao qilinadi.

Shundan so‘ng, sulton Bahouddin Valadga shaharni tark etishni buyuradi. Bahouddin Valad sulton bilan kelisholmay, oilasi, muridlarini olib, Balxdan chiqib ketadi. U yo‘lda bo‘lganida Balxni mo‘g‘ullar bosib olgani ma’lum bo’ladi. Qayd etilishicha, Bahouddin Valadning 1221 yilda Konyaga kelib joylashadi.

Mavlono bolaligida, otasining yonida boshlagan tahsilini Halab va Damashqda davom ettiradi. U ilk so‘fiy ta’limini otasidan olgan. Mavlono komil alloma, so‘fiy va shoirga xos xususiyatlarga ega shaxsdir.

Keyinroq Mavlono Seyyid Burhoniddinga to‘qqiz yil xizmat qilgani, ruhiy olamda qalblari birlashgani uchun so‘zda, mohiyatda qalblari bir ekani, Burhoniddin bu dunyodan o‘tgandan keyin Mavlono yolg‘iz qolgani, Allohga yuzlanib, besh yil zohidlik qilgani, azob chekkani, son-sanoqsiz mo‘jizalarga duch kelgani qayd etilgan.

Mavlono tarafdorlari asosan oddiy xalqdan edi; “Sama” majlislarida barcha san’at va kasb vakillari qatnashardi. Biroq u davr hukmdorlari bilan ham yaqin munosabatlarga ega edi. Mavlono bu munosabatni, odatda, nasihat doirasida davom ettirib, hukmdorlar oʻrtasidagi ziddiyat va raqobat asosidagi siyosiy kurashlarga aralashmaslikka harakat qilgan..

Uning Shams-i Tebriziy bilan uchrashishi Mavlono hayotida burilish nuqtasini tashkil qiladi. Mavlono Shams Konyaga kelgach, ma’ruzalarini, madrasadagi saboqlarini, shogirdlarining yo‘l-yo‘riqlarini bir chetga surib qo‘yadi. Ilohiy ishq va sevgini tarannum etgan haqiqiy Mavlono shu davrda dunyoga keldi. Ilgari uning sevgisi taqvosida yashiringan bo'lsa, taqvosi uning sevgisida yashirin edi.

U jahon she’riyatining cho‘qqilaridan biri bo‘lgan “Devon-i Kabir”dagi she’rlarning ko‘pini shu davrda yozgan, “Divon-i Kabir” bitgandan keyingi xotirjamlik davrida esa islom madaniyatining muhim asarlaridan biri bo‘lgan “Masnaviy”ni yozgan.

Mavlononing fikricha, zohiriy ajralish bor boʻlsa-da, borliqda birlik zarur. E'tiqod-kufr, yaxshilik-yomonlik kabi kamsitishlar bizga nisbiydir, lekin Allohga nisbatan hammasi bir xildir. Yomonlik yaxshilikdan ajralmas. Yomonlik bo’lmasdan, yomonlikdan voz kechish imkonsizdir. Yana takror aytamanki, kufrsiz din yo'q, chunki din kufrdan voz kechishni anglatadi. Ularning yaratuvchisi ham birdir. Uning fikricha, bundan xalos bo'lish bandaning o'z mavjudligidan mahrum qilish orqali sodir bo'ladi. Birlik - bu bandaning o'z nisbiy mavjudligidan o'tishidir. Allohning huzurida ikkita "men" bo’lishi mumkin emas.

Mavlono fikricha, banda nafsidan qutulish orqali haqiqiy iroda erkinligiga erishadi. Chunki nafsidan qutulib, mutlaq borlikka erishgan kishining irodasi ham Allohda foniy bo’ladi. Uning irodasi va ihtiyori Allohning irodasi va ihtiyoridir. Bu martabadagina banda Alloh ihtiyori haqida gapirishi mumkin. Biroq, nafsdan qutulmay, o‘z ishini Allohga nisbat berish yolg‘onchilikdir..

Faqatgina aqlga ahamiyat bergani uchun faylasuf va ularning ta’sirida qolgan dinshunoslarni nuqsonli deb bilgan Mavlono, qiyoslash odamlarni xatoga yetaklashini ta’kidlaydi.

Uning fikricha, dunyo ishlarida foydali bo‘lgan aqlning tabiati ilohiy haqiqatlarga yetib borishda, Allohga yetishda to‘siq bo‘lishi mumkin. Ma’naviyatga berilish uchun ilohiy sevgi zarur. Aql yetarli bo'lmagan sohalardan biri bu ilohiy sevgidir. Qurʼoni karimda “Alloh ularni sevadi, ular ham Allohni yaxshi koʻradilar”, deyilgan. Demak, sevgining manbai ilohiydir.. 

Uning o‘g‘li Sulton Valad, Mavlono 1273-yil 17-dekabrda vafot etganini, uning dafn marosimida barcha din va mazhablardan juda gavjum olomon ishtirok etganini, musulmonlar uni Payg‘ambar deb bilishlarini aytgan. U Muhammadning nuri va sirini nasroniylar o'zlarining Iso, yahudiylarni esa Muso deb bilishlarini va u bilan suhbatlashishda davom etishlarini aytadilar. Dafn marosimida yig‘lamaslik va faryod qilmaslikka vasiyat qilgani va vafot etgan kunini “qovushish vaqti” deb atagani uchun o‘lim kunini “to‘y kechasi” ma’nosini anglatuvchi “sheb-i arus” deb atagan.

Mavlono tafakkuri haqida Sharq va G‘arbda ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. “Masnaviy” so‘fiy tafakkurining barcha mavzularini o‘z ichiga oladi va islom madaniyatining eng muhim asarlaridan biri hisoblanadi.

Hurmatli tinglovchilar, dasturimizning bugungi sonida ming yillik turk madaniyati tarixining eng buyuk siymolaridan biri, turk madaniyati va islom dinini bagʻrikenglik bilan dunyoga tanitgan Mavlono Jaloliddin Rumiy haqida hikoya qildik.

Ushbu dastur Nazgul Qodirova tomonidan tayyorlandi.