türkiyening ottura asiya diplomatiyesi

türkiye awazi radiyosi: medeniyet diplomatiyesi özara uchur - alaqe ishlirida qanchilik muhim bolsa, ijtimaiy özgirish we ammiwi tereqqiyat ishliridimu shunchilik muhim hem bu jehettin kem bolsa zadi bolmaydighan zörüriyetlerdin biridur. bu munasiwet bilen, biz bu heptiki pirogrammimizda,  türkiyening ottura asiyagha qaratqan medeniyet diplomatiyesi paaliyetliri heqqide toxtilip ötimiz.

medeniyet diplomatiyesi pikir – tepekkurlar, tesewwurlar, chüshenchiler, dunya qarashliri, yashash terzliri, éstétik sezgürlük, zoqlinish qimmiti we temini tétish éhtiyaji qatarliqlarni ortaqlishish arqiliq hem özini toghra tonushturush hem qarshi terepnimu toghra tonush usulidur. ikki minginchi yillarning bashliridin buyan dawamlashturuluwatqan medeniyet diplomatiyesi hem türkiyening özgirishide hem dunyada türkiyege bolghan qarashlarning özgirishide muhim rol oynidi.

medeniyet diplomatiyesi soghuq urush mezgilide özara toqunushuwatqan qutublarning bir - birige qarshi turidighan qoraligha aylinip qaldi we teshwiqat meqsitide ishlitildi. «dehshet tengpungluqi» üstige qurulghan soghuq urush mezgilide  yadro urush xewpi idéologiye bilen birlikte medeniyet saheside aldinqi sepning otturigha chiqishigha seweb boldi. sherqiy lagérning yémirilishi we sabiq sowét ittipaqining parchilinishidimu gherbning tesiri küchlük medeniyet diplomatiyesining muhim rol oynighanliqini éytish mumkin.

diplomatiye uqumining kéngiyishide soghuq urushning axirlishishigha egiship téximu téz dawamlashqan yer sharilishish dolquni türtkilik rol oynidi. nöwette «diplomatiye» déyilgen haman, hemme uni «bolupmu köngüllerni we chüshenchilerni qazinishqa qarita élip bérilidighan medeniyet diplomatiyesi» dep chüshinidu.

ottura asiya jumhuriyetlirining musteqilliqqa érishishi bilen teng, türkiyening tashqi siyasiti yépyéngi bir basquchqa kirdi. türkiyening؛ til, tarix we medeniyet rishtiliri jehettin yimirilmes ortaqliqqa ige bu döletler bilen bolghan munasiwetliri hem hemkarliqi köpligen sahelerde ortaq menpeet asasida uchqandek tereqqiy qildi. türkiyening rayongha qaratqan asasliq siyasitini؛ ottura asiya döletlirining musteqil, siyasiy we iqtisadiy muqimliqqa ige, özara we qoshniliri bilen hemkarliq ichide heriket qilidighan, xelqara jemiyet bilen bir gewdileshken we diplomatik qimmet ölchemlirige asaslinidighan döletler süpitide mewjudiyetlirini dawamlashturushini qollash hem yardem bérish, teriqiside xulasilesh mumkin.

türkiye bu siyasiti arqiliq ottura asiya döletlirining eng muhim hemrahigha aylandi. türkiy tilda sözlishidighan döletler ara hemkarliqni yenimu yüksek sewiyege yetküzüsh meqsitide 1992 – yildin tartip hazirghiche türkiye bashchiliqida dawamlashturuluwatqan «türkiy tilda sözlishidighan döletler aliy derijilik rehberler yighini» ning eng muhim netijiliridin biri, türkiye, ezerbeyjan, qazaqistan we qirghizistanning ishtirak qilishida 2009 – yili qurulghan «türk kéngishi» boldi.

türkiyening  rayongha qarita élip bériwatqan diplomatik paaliyetliri bolsa asasliqi medeniyet, maarip, axbarat wasitiliri we tereqqiyat yardemliridin teshkil tapidu. bu heqte tashlanghan tunji qedemlerning biri, türk medeniyet – seniti, tili, tarixiy mraslirini qoghdash, bu qimmet ölchemlirini dunyagha tonushturush we yash ewladlar bilen yüz körüshtürüsh meqsitide 1993 – yili xelqara türk medeniyiti teshkilatining qurulushi boldi. xelqara türk medeniyiti teshkilatigha türkiye, ezerbeyjan, qazaqistan, qirghizistan, özbékistan we türkmenistandin sirt yene, shimaliy qibris türk jumhuriyiti, rusiye fédératsiyesige qarashliq 6 aptonom jumhuriyet bilen moldawiyege qarashliq gagawuziye aptonom jumhuriyitimu közetküchi süpiti bilen ezadur.

xelqara türk medeniyiti teshkilati köp tereplik hemkarliq we özara medeniyet diplomatiyesi jehettin ülgilik bir teshkilattur.

rayon bilen bolghan munasiwetliride, maarip paaliyetlirige nahayiti zor ehmiyet bérip kéliwatqan türkiye, 1992 – yili ishqa kirishtürülgen «keng dairilik oqughuchilar layihesi» arqiliq türkiy jumhuriyetliridin yüzlerche oqughuchigha sahibxaniliq qildi.

 nöwette «türkiyede oqush yardem puli» nami astida téximu keng dairide oqush yardem puli pirogrammisi, türkiye sirtidiki türkler we qérindash türkiy milletler orgini teripidin ishqa ashurulmaqta.

bu pirogrammidin orun alghan «türkiy tilda sözlishidighan döletler oqush yardem puli pirogrammisi» dairiside her yili onlarche yéngi oqughuchi türkiyediki herqaysi uniwérsitétlargha qobul qilinidu. buningdin bashqa yene, türk tilini keng omumlashturush meqsitide élip bériliwatqan paaliyetler, türkiyening muhim medeniyet diplomatiyesi organliridin birige aylanghan yunus emre inistitutining ottura asiyadiki birdinbir merkizi bolghan astanada dawamlashturulmaqta.

türkiye maarip ministirliqigha qarashliq halda, qirghizistanda 4, türkmenistanda 4, özbékistanda bir, qazaqistanda bir maarip orgini paaliyet élip barmaqta.

qirghizistan – türkiye manas uniwérsitéti 1997 – 1998 – yilliridin tartip hazirghiche bishkekte paaliyet élip barmaqta. türk dunyasining tunji ortaq dölet uniwérsitéti bolghan ehmed yesewi uniwérsitéti bolsa oqu – oqutush we tetqiqat paaliyetlirini qazaqistandiki aliy mekteplerning qorulirida élip barmaqta.

uniwérsitétning oqu – oqutush tili türkche we qazaqche bolup, bu tillardin bashqa yene, ingiliz we rus tillirimu oqutulmaqta.

akadémiklirining sani 880 ge yétidighan uniwérsitétta, iqtisad, tarix, pédagogika, türkologiye, chet el tili, qanunshunasliq, méditsina, tebiiy penler, tenterbiye, senet, uchur - alaqe we inzhénérliq fakultétliri bardur.

türkiyening axbarat wasitiliri saheside rayongha qarita élip bériwatqan eng muhim paaliyetliridin biri, axbarat, neshriyat we uchur - alaqe ishliri bash idarisigha qarashliq türkiy tilda sözlishidighan döletler we qérindash türkiy milletler axbarat wasitiliri munbirining paaliyetliridur.

2009 – yili 21 – marttin buyan tarqitish paaliyetlirini dawamlashturuwatqan we türk dunyasining ortaq sadasi bolushni nishan qiliwatqan «‹ TRT Avaz › téléwiziye qanili», türkiyening axbarat wasitiliri jehettin rayongha qarita dawamlashturuwatqan muhim sélinmiliridin biri hésablinidu.

bu qanal, qazaqche, qirghizche, özbékche we türkmenchidin sirt yene, ezerbeyjan türkchisi we boshnaq tilliridimu tarqitish béridu.

anadolu agéntliqining rus tilidiki axbarat paaliyetliri bolsa, türkiyening sadasini rayongha yetküzüwatqan yene bir qanal bolush alahidilikige ige.

2005 – yili birleshken döletler teshkilati medeniyetler ittipaqi paaliyetlirige rehberlik qilghan we shundin buyan bu paaliyetlerge riyasetchilik qilip kéliwatqan türkiye, yer shari xaraktérlik medeniyet diplomatiyesi paaliyetlirini üzlüksiz dawamlashturmaqta.

yene bir tereptin, türkiyede؛ türkiye hemkarliq we tereqqiyat idarisi, türkiye qizilay jemiyiti, türkiye sirtidiki türkler we qérindash türkiy milletler orginigha oxshighan orunlardin sirt yene, yunus emre inistituti, türk dunyasi tetqiqat fondi jemiyiti qatarliq teshkilatlarmu medeniyet diplomatiyesi paaliyetliri élip baridighan organlardur. sheherlik hökümetler bilen herqaysi uniwérsitétlarmu türlük paaliyetliri arqiliq türkiyening tashqi siyasitige nahayiti zor töhpilerni qoshmaqta.

türkiye 2000 – yillarning bashliridin étibaren töwendin yuqirigha qarap ijtimaiy özgirishni bashtin kechürmekte. buningda, maarip sewiyesining yüksilishi, xelqning turmush sewiyesining yuqiri kötürülüshi, tashqi dunya bilen bolghan uchur – alaqining qoyuqlishishi qatarliq amillar muhim rol oynimaqta.

nöwette türkiye pasportigha ige bolush, ilgirikige qarighanda, nopuz we shan - sherep menbesige ige bolush dep qaralmaqta. türkiye xelqining özige hem dölitige bolghan chongqur hörmiti, ishenchisi we iptixarlinish tuyghusi barghanséri kücheymekte. türkiyening qudret tépishigha egiship, medeniyet diplomatiyesi paaliyetlirimu künséri janlanmaqta.