қазақистанниң латин елипбәсигә өтүши

түркийә авази радийоси: йавро-асийаниң истратегийәлик әһмийәткә игә дөлити қазақистан латин елипбәсигә өтүшкә тәййарланмақта. қазақистанниң бу қарарға келишигә түрткә болған амиллар билән техиму йеқиндин тонушуп чиқиш үчүн, «түркийә вә йавро – асийа күнтәртипи» намлиқ сәһипимизниң бу һәптилик санида, ататүрк университети хәлқара мунасивәтләр бөлүми тәтқиқатчиси җәмил доғач ипәкниң «қазақистанниң латин елипбәсигә өтүши» мавзулуқ анализини силәр билән ортақлашмақчимиз.

* * * * *

қазақистанниң латин елипбәсигә өтүш йолидики хизмәтлири давам қилмақта. бу мусапидә қандақ бир елипбәниң оттуриға чиқидиғанлиқи мәсилиси йавро-асийа вә түрк дунйасида қизиқиш қозғимақта. мән тил тәтқиқатчиси болмисамму, хәлқара мунасивәтләр саһәсидиму елипбәләрниң интайин муһим икәнликини ейталаймән. чүнки, елипбәләр дунйада бир хәлқниң орнини гәвдиләндүрүшидә муһим рол ойнайду. әслидә бир тилда йезиш үчүн бирдин көп елипбәни ишлитишкә болиду. әмма, тилдики тавушларни елипбәләрниң әкс әттүрүп бериши муһимдур.

қазақистан пирезиденти нурсултан нәзәрбайев латин елипбәсигә өтүш тоғрисидики әң кәскин ипадини 2012 – йили елан қилинған 2050 – йиллиқ истратегийәлик пиланида ишләтти. 2025 – йилини тәлтөкүс өтүп болуш йили дәп көрсәтти. 2018 – йили тәлим – тәрбийә саһәсидә латин елипбәсигә өтүш билән башлап, бу мусапини 2025 – йилиғичә толуқ бесип болуш пиланланмақта. иқтисадий җәһәттә елипбә өзгәртиш хизмитигә 600 милйон тәңгә (1 милйон 800 миң доллар әтрапида) мәбләғ аҗритилди.

түрк тиллири үчүн латин елипбәсини ишлитиш йеңи әһвал әмәс. куман китаби 14 – әсирниң башлирида қипчақ түркчиси дийалектикиси бойичә латин елипбәси билән йезилди. түркийә җумһурийити 1928 – йили латин елипбәсигә өтти. совет иттипақиниң йимирилишидин кейин, 1991 – йили әзәрбәйҗан билән түркмәнистан, 2001 – йили өзбекистанму охшаш йолни тутти.

йеқинқи тарихий мусапигә қариғинимизда, 1926 – йилидики баку қурултийида чиқирилған қарарниң роһиға асасән, түрк дунйасидики сүрәт билән ишқа ашқан латин елипбәсигә өтүш мусаписи, түрк дунйасида тил вә елипбә бирлики қисмән ройапқа чиққан бир дәвр болди. түркийәдә 1928 – йили ишқа ашурулған елипбә өзгәртишниң түп нишанлириниң бири, бу мусапиниң сиртида қалмаслиқ үчүн иди. латин елипбәси пүткүл түркий хәлқләрниң ортақ елипбәси сүпитидә рәсмийләштүрүлүрүп узун өтмәй, совет сотсийалистик җумһурийәтләр иттипақи ичидә бу иштин нарази болуш әһваллири көрүлди. совет сотсийалистик җумһурийәтләр иттипақи мәркизий иҗраийә оргини, 1935 – йили ийун ейида латин елипбәсигә өтүшниң еғир хаталиқ икәнликини, бу ишқа йеңи елипбә комитетиниң мәсул икәнликини елан қилди. бу, наһайити қисқа вақит ичидә тарқалған түрк дунйасида латин елипбәси бирлики дәври үчүн ахирлишишниң башланғучи болуп қалди. бу қисқа мәзгиллик һәрикәтлиништин кейин, уруш йиллирида иҗра қилинишқа башлиған һәр бир түрк топлуқи үчүн фонетикилиқ имлани чиқиш қилидиған он сәккиз пәрқлиқ кирил елипбәси йолға қойулди.

қазақистан тилшунаслириниң тиришчанлиқлири нәтиҗисидә тәййарланған елипбә тәклипи парламентға сунулди. буниңдин илгири 42 һәрптин тәшкил тапқан қазақ елипбәси йеңи елипбәдә 25 һәрпкә қисқартилди. бирақ, қазақчидики сәккиз тавушни чиқириш үчүн икки һәрпни бирләштүрүп ишлитиш усулидин пайдилинилди. өмәр халисдәмир университети тәтқиқатчиси тургай дүгәнниң қаришичә, бу хил ишлитиш усули елипбәдики һәрп санини азайтиш нуқтисидин йахши болсиму, буниң қазақчини йезиш вә оқушни қийинлаштуруп қойуш еһтимали бар икән. елипбә түзгәндә бир тавуш бир һәрп пиринсипини чиқиш қилиш билән биргә, башқа түркий қәвмләр билән йеқинлишишниму муһим бир пиринсип, дәп билиш пайдилиқ болиду. буниң үчүн, түркийәдики вә әзәрбәйҗандики тавушлар билән охшаш болған қазақчә тавушлар үчүн, бу елипбәләрдики һәрпләрни өз пети қобул қилишқа болиду.

әлвәттә бу мусапиниң сийасий тәрәплириму бар. русийә русчә сөзлишидиған районларға алаһидә қизиқиду. русийә наһайити тәбиий һалда қазақистанниң кирил елипбәсидин ваз кечишини халимайду. буниң алдини елиш характерлик қәдәмләрни ташлишиму еһтималдин йирақ әмәс. мән, русийәниң қазақ хәлқиниң бу әркин таллишиға аңлиқ позитсийәдә болушини үмид қилимән.

бир җәһәттин елип ейтқанда, елипбә өзгәртиш қазақистанға нисбәтән бир сийасий таллаш һесаблиниду. қазақистан мәңгү совет иттипақи билән бирликтә тилға елинамду йаки өзи бир парчиси болған түрк дунйаси вә ғәрб билән бирликтә һәрикәт қиламду? түркийә, әзәрбәйҗан вә түркмәнистан һәр хил латин елипбәлиригә өтти. қирғизистанму мушундақ пиланларни түзмәктә. түрк дунйасиниң башқа районлири латин елипбәсигә өткән йәрдә, қазақистанниң түрк дунйасиниң көп қисмидин айрим турушини күткили болмайду, әлвәттә.

қазақистанниң латин елипбәсигә өтүши дөләтниң мәниви вә мәдәний тәрәққийатидики тарихий бурулуш нуқтиси һесаблиниду. тарихий кәчүрмиши, мәдәнийити вә земинлири билән бирликтә тил һәр даим бир милләтниң / бир дөләтниң асаслиқ бирлишиш пиринсипидур. бу йөнилиштә қазақистан мустәқиллиқини елан қилған дәсләпки күндин буйан қазақистан пирезиденти нурсултан нәзәрбайевниң қазақ тилиниң тәрәққийатиға алаһидә әһмийәт берип кәлгәнликигә шаһит болмақтимиз.

қазақистан елипбә өзгәртиш билән бирликтә ғәрб мәдәнийитигә техиму йеқин орунға игә болиду. буниңдин сирт, елипбә өзгәртиш латин елипбәсигә өтүп болған башқа түрк җумһурийәтлири билән қазақистанниң илмий вә мәдәнийәт мунасивәтлиригиму иҗабий һәссә қошиду. түрк дунйасиниң ақсақили, данишмән рәһбири нурсултан нәзәрбайев рәһбәрликидә қазақистанниң латин елипбәсигә өтүшигә қазақистанниң дунйаниң илғар әллири арисидики орнини мустәһкәмләш вә түрк дунйасида мәдәнийәт бирлики орнитиш нишанлирини бойлап ташланған қәдәмләрниң бири, дәп баһа бәрсәк болиду.