türkiyediki yerlik saylam؛ netijisi we tesiri

 «küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning tashqi siyaset tetqiqatchisi jan ajun teripidin teyyarlanghan «türkiyediki yerlik saylam؛ netijisi we tesiri» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

***** ** **** *** *** ****

2024 - yili 31 - marttiki türkiyening yerlik saylimi démokratik wayigha yétishning namayendisi boldi. siyasiy riqabetning sanduqtiki netije arqiliq békitilishi türkiyediki démokratiyening ne qeder mustehkemleshkenlikining yéngi bir körsetküchi boldi, dep qarashqa bolidu. saylamgha qatnishish nisbiti %78.55 bolghan bolup, %37.76 lik awazgha érishken jumhuriyet xelq partiyesi, 14 chong sheher we 21 wilayetni qolgha keltürüp birinchi partiyege aylandi.  kishilerning diqqitini qozghighan eng muhim mesililerning biri, saylamgha qatnishish nisbitining töwen bolushidur. chünki adalet we tereqqiyat partiyesi saylighuchilirining saylamgha qatnishish nisbiti zor derijide töwen boldi.  qisqisi nurghun jehettin élip éytqanda, bu qétimqi yerlik saylam netijisi türkiye siyasitige xéli tesir körsitidighandek qilidu.

jumhuriyet xelq partiyesi awazgha érishish nisbitini 3 milyon 300 ming kishi köpeytken bolsa, adalet we tereqqiyat partiyesining saylighuchi sani aldinqi saylamgha sélishturghanda 4 milyon 200 ming kishi azlap ketti.  chong sheherlerde öktichilerning «saylghuchilar qatlimidiki ittipaqlishish» ni ishqa ashurulghanliqini «démokratiye we barawerlik partiyesi» (DEM) partiyesi bilen «iyi (yaxshi) partiyesi» (İYİ) béletlirining asasliq köp qismining «jumhuriyet xelq partiyesi» (CHP) namzatlirigha tashlanghanliqini éniq körüwalghili bolidu. jumhuriyet xelq partiyesi hem öz saylighuchilirining hem özige yéqin partiyelerning saylighuchilirining küchlük qollishini qolgha keltürüp, tarixida ezeldin körülüp baqmighan yuqiri pellige yetti. bu netijiler saylamda iqtisadiy weziyetke qayturulghan naraziliqning aldinqi pilangha chiqqanliqini namayan qildi. jumhuriyet xelq partiyesi, saylighuchilirining neziride 2019 - we 2023 - yildiki ittipaqdashliqini oxshimighan shekilde saqlap qalalidi.

chong sheherlerdin bashqa yene, jumhuriyet xelq partiyesining bir qisim dindar anadolu sheherliridiki nahiyelik hökümetlerni qolgha keltürelishi yéngi bir réalliqni namayan qildi. CHP reisi özél saylam netijisini «yéngi bir siyasiy kélimatning derwazisini échish», uningdin bashqa yene, «barliq siyasiy partiyeler üchün yéngidin tughulush» dep teriplidi. özgirish telipi bilen yolgha chiqqan yéngi CHP ning bashqurghuchilirining bu qarashni yéngi bir yüzlinishke aylanduralaydighan yaki aylanduralmaydighanliqini aldimizdiki yillarda körimiz.

2023 - yili mayda ötküzülgen jumhur reislik we parlamént ezaliri saylimining ghalibi bolghan adalet we tereqqiyat partiyesi (AK) bolsa, bu qétimqi yerlik saylamda %35.48 awazgha, 12 chong sheher we 12 wilayetke ériship, siyasiy tarixida tunji qétim ikkinchi partiyege chüshüp qaldi. bu 2002 - yildin buyan tunji qétim yüz bergen bir ehwal idi. bu qétimqi saylamda bélet tashlimighan we béliti inawetsiz bolghanlarning sani 15 milyongha yetken bolup, adalet we tereqqiyat partiyesi saylighuchilirining kütülmigen naraziliqigha duch kelgendek qilidu.  bu menidin adalet we tereqqiyat partiyesi saylighuchilirining «sawaq bérip qoyush» xahishining asasliq orunda turghanliqi éniq. xitayda wuxen wirusi partlighandin buyan türkiye iqtisadida körülgen mesililerning chongqurlishishini we hel qilish charisi jehette ilgirileshning bolmasliqini bu ehwalning eng chong seweblirining biri, dep qarashqa bolidu. melum menidin éytqanda, 2023 - yili may we 2024-yili marttiki saylamning iqtisadiy weziyetke chiqarghan bedellirining jughlinip tölitilgenlikini körüwalghili bolidu.

adalet we tereqqiyat partiyesi saylighuchilirining naraziliqini chüshinish üchün wilayet merkezlik  namzatlarning arxipliri hemde yéngidin refah partiyesi amili shundaqla saylam seperwerlikidiki yétersizlik, saylamda yétekchi shoarning kemchil bolushi qatarliq mesililerning éghir tesir körsetkenlikini nezerde tutush lazim.

jumhur reis erdoghanning saylam kéchisidiki balkon nutuqida 31 - marttiki saylamgha «bu bir axirlishish emes, belki burulush nuqtisidur» dep baha bergenliki, eslide saylam netijisidin yéngi bir özgirish üchün paydilinidighanliqigha dair küchlük bir signal hésablinidu. milletning iradisigha bolghan hörmitini yene bir qétim namayan qilghan erdoghan nutuqida, sighdurushchan bir til bilen démokratiyening ewzellikliri heqqide söz qildi. adalet we tereqqiyat partiyesining sawaq élish mejburiyiti terepke ishare qilip, «dadilliq bilen özini tenqid qilidighanliqi» ni élan qildi.

erdoghan kelgüsi töt yilliq mezgilide yene qoyuq tirishchanliqning dawam qilidighanliqini bayan qilip, hem muddettin burun saylam ötküzüsh talash - tartishigha xatime bergen boldi, hem saylighuchiliri we partiye teshkilatigha righbet bergen boldi.

 adalet we tereqqiyat partiyesige nisbeten «burulush nuqtisi» we CHP gha nisbeten «yéngidin tughulush» bolghan 31 - marttiki yerlik saylam türkiyening 2028 - yilghiche tolimu dawalghushluq bir mezgilni bashtin kechüridighanliqini körsitip béridu.

 eger hakimiyet béshidiki adalet we tereqqiyat partiyesi yéngilinishni ishqa ashurup kembeghellerge paydiliq shekilde kirim teqsimatini tüzetken teqdirde, narazi saylighuchilarni qayturup kélelishi éniq. jumhuriyet xelq partiyesi bolsa, bu saylamdiki utuqini mustehkemlesh üchün  emdilikte téximu éghir bir siyasiy yükning astigha kirgen ehwalda turmaqta.