haji bektashi weli we bektashiliq teriqiti

türkiye awazi radiyosi: haji bektashi weli türk dunyasida muhim orun tutidighan tarixi shexs bolup, sopi, alim we islam peylasopidur. hayati heqqide éniq menbe bolmighan haji bektashi welige munasiwetlik eng qedimki menbe XIV. esirde yézilghan «wilayetname» namliq eserdur. xorasanda dunyagha kelgen haji bektashi weli, mongghul tajawuzchiliridin qéchip, anadolugha köchüp kelgen türkmen alimi bolup, hayati heqqidiki birdinbir éniq pakit, uning 1271-yili suluja qarahöyükte wapat bolghanliqidur.

«wilayetname»ge qarighanda, haji bektashi weli  suluja qarahöyükte bir türkmen sheyxi bolush süpiti bilen, bir tereptin öz jamaiti ichide murshid (yétekchilik) wezipisini dawamlashtursa, yene bir tereptin, bügünki ürgüptiki xiristiyanlar bilen qoyuq munasiwet ornitip, ularning hidayet tépishining sharaitini hazirlighan. u yene shamanist mongghullarningmu islamni qobul qilishi üchün japaliq xizmetlerni ishligen we egeshküchilirini bu niyet – bu meqsette anadoluning herqaysi bulung-puchqaqlirigha ewetken. eger menbelerdiki bu xatirilerge ishinishke toghra kelse, haji bektashi weli—nahayiti küchlük éhtimaldurki— yesewilik bilen qelenderlikning arilashmisidin shekillengen hayderilik teriqitining bir ezasi süpitide anadolugha kelgen, andin ilyasi xurasanining qéshigha bérip, wefailiq teriqitige kirip, ömrining axirighiche mushundaq yashighan, déyishke bolidu. bu xil ehwal astida, gerche uning nami bilen atalghan bolsimu, bektashizmni uning qurmighanliqini körüwalghili bolidu. tarixi haji bektashi welining epsane, hetta époslashqan haji bektashi welige aylinip, bu xil muqeddeslikke ige bolushida, antalyaning elmali rayonidiki tekkeköyde istiqamet qilghan abdal musaning roli chong. mehmet fuad köprülü  XIV. esirde haji bektashi welining suluja qarahöyüktiki xaniqasigha barghan bir muhim bir zatning haji bektashi teriqitining tarqilishida qandaq muhim rol oynighanliqini otturigha qoydi. köprülü we kéyinki tetqiqatlarning xulasisisge asaslanghanda, hayat waqtida dégendek tonulmighan bu kemter türkmen sheyxini, meyli hayat waqtida, meyli wapatidin kéyin bolsun, hayat waqtida otturigha chiqqan riwayetler arqiliq yéngi quruluwatqan osmanli beglikini öz ichige alghan pütkül ottura we gherbiy anadoluda tonutup, qaytidin janlandurghini abdal musadur. XIV. esirning birinchiki charikidin kéyin, haji bektashi weli xaniqasining sheyxi bolghan abdal musa, hemrahliqidiki bir qisim hayderi teriqiti derwishliri bilen birlikte, yéngidin quruluwatqan osmanli xanliqining zéminlirigha bérip, u yerde osman ghazining xizmitini qilghan we pethilerge qatniship, ghelibilerni qolgha keltürgen. emma u emelge ashurghan heqiqiy ulugh ish, u özi birlikte jeng qilghan osmanli ghazilirigha haji bektashi welining riwayetlirini anglitip, uni tonutishidur. «wilayetname»diki haji bektashi welining eng roshen alahidiliki shuki, uning on ikki imamning nesebige mensup bolushi, yeni peyghember nesebige mensup bir seyyid bolushidur. uning dadisi ibrahimi sani imam musa elkazim nesebidin bolup, xorasanning hökümrani idi. shunglashqa, haji bektashi weli bir shahzade. u yash waqitlirida aldi bilen meshhur sopi loqmani perendening, andin uning tewsiyesige asasen, ehmed yesewining yénida terbiyelengen. u shu chaghliridila nurghun «karamet»lerni körsitish arqiliq hemmeylenni heyran qaldurghan. u ehmed yesewining bedexshan ölkisidiki kapirlargha esir chüshüp qalghan «nepes ewladi» qutbuddin heydarni qutulduruwalghan. kéyin, uning piship yétilgenlikini körgen ehmed yesewi, uninggha xelipilik (warisliq) simwoli bolghan jihazi faqri, bashqiche éytqanda, taj, shamdan, jaynamaz, dastixan we bayraq teqdim qilip, bélige yaghach qilichini asquzup, rumelige wezipige teyinligen. aldi bilen mekkige bérip, hej perzini ada qilghan bektash, «haji» unwanigha érishken. qaytishida nejef we kerbalani ziyaret qilip, anadolugha ötken.  haji bektashi weli chepni qebilisining köchmen bir qanche ailisining qishliq turalghusi hésablinidighan suluja qarahöyükke kélip, qadinjik anining öyide méhman bolup turghan. bu jeryanda, karametliri bilen kishilerning diqqitini tartqan. u turmushini qamdash üchün kentning charwilirini baqqan. melum mezgil ötkendin kéyin, bügünki derwishxanisining ornigha tunji xilwetgahi bolghan qiziljani qurghan. alliqachan özini qobul qildurup, murt toplashni bashlighan haji bektashi welining dangqi tézla tarqalghan. u bu yerde turghan mezgilde, seyyid mehmud heyrani we ahi ewren qatarliq rum ewliyaliri bilen yéqin munasiwet ornatqan؛ etrapidiki gheyriy musulmanlar bilen qoyuq munasiwet ornitip, bir qisim mongghul dairilirining islam dinini qobul qilishigha türtke bolghan. nurghun xelipilerni—warislarni yétishtürgen؛ u wapat bolushtin ilgirila ularning her birige ijazetnamisini bérip, anadoluning her qaysi jaylirigha yollighan we özimu karametlirige yarishidighan shekilde alemdin ötken.

yuqiriqilardin shuni xulasileshke boliduki, haji bektashi welining heqiqiy nam—shöhriti we etrapida hasil bolghan ghayet zor egeshküchiler topi, uning wapatidin kéyin shekillengen. bu tarixiy hadise shuni ispatlayduki, haji bektashi weli murtliri tunji qétim hayat waqtida bektashimu muriti bolghan haydari mezhipining derwishliri arisida barliqqa kelgen we tereqqiy qilghan bolup, ular arqiliq hemme yerge tarqalghan. osmanli ghaziliri arqiliq haji bektashi welidin xewer tapqan osmanli sultanliri, yenicheri gazarmilirini qurghanda, ghazilar arisida keng tarqalghan küchlük jamaet bolghachqa, gazarmini uninggha tapshurghan. shuning bilen, haji bektashi welining nami osmanli zéminlirida künséri keng tarqilip, dangq chiqarghan. XVI. esirning bashlirigha kelgende, balim sultan haydarizmdin ayrilip, osmanli merkizi hökümitining qollishini qolgha keltürüp, bektashizm teriqitini haji bektashi weli namidin hazirqi shekli bilen qurup chiqqan.  shundaq qilip, anadoludiki sünniy mezhipi haji bektashi welini merkizige qoyup, tereqqiyat musapisini resmiy tamamlidi.

menbeler:

1. M. Fuad Köprülü, “Bektaşîliğin Menşe’leri”, TY, II/8 (1341), s. 136-140.

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/haci-bektas-i-veli

3. Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî: Vilâyet-nâme (haz. Abdülbaki Gölpınarlı), İstanbul 1958.