«nehjul feradis» namliq eser

türkiye awazi radiyosi: nazgül qadirowa teripidin teyyarlanghan «hayatini türk dunyasigha béghishlighanlar» namliq sehipimizning bu heptidiki sanida, xarazim dewride yézilghan «nehjul feradis» namliq eserning türk tiligha qoshqan töhpisi heqqide toxtilimiz.

**** **** ***** ****

menisi «jennetlerning ochuq yoli» dégenni bildüridighan «nehjul feradis» namliq eser xarazim dewridiki muhim eserlerning biri bolup, aptori mehmud bin elidur. menbelerde aptori heqqide intayin cheklik melumatlar bar. u xarazimning kerder shehiride tughulup, 1360-yili wapat bolghan. uning bu eserni 1358-yildin burun yazghanliqi melum.

«nehjul feradis» qiriq hedis zhaniridiki 444 bettin terkib tapqan didaktik eser bolup, töt bab we 40 bölümdin terkib tapidu. her bir bölüm bir hedis bilen bashlinidu. hedisning türkche terjimisi bérilgendin kéyin, meshhur islam ölimalirining eserliridin mezkur hedisning menisini yorutup béridighan mahiyettiki analiz we hékayiler neqil qilinidu. bashqa hedisler we ayetler bilenmu témini chüshendürüshke tirishchanliq körsitilidu.

birinchi bab, muhemmed eleyhissalamning peziletlirige we hayatigha munasiwetlik bolup, wehiy, medinege hijret qilish, méraj we peyghemberning wapati qatarliqlar orun alidu. ikkinchi babta töt xelipe, ehli beyt, hezreti fatime, hesen, hüseyin we töt mezhep imamliri heqqide melumat bérilidu. üchinchi babta allahqa yéqinlashturidighan yaxshi emellerdin namaz, sediqe, roza tutush, hej qilish, ata-anigha xizmet, halal yémeklik, sewrchanliq qatarliqlar bayan qilinidu. tötinchi bab allahtin yiraqlashturidighan nachar emeller heqqide bolup, naheq qan töküsh, zina, haraq, tekebburluq, yalghan dunyani söyüsh, riyakarliq, öchmenlik, hesetxorluq, meghrurluq we biperwaliq qatarliq yaman emeller chüshendürülidu.

*** ** ******* ********

«nehjul feradis» ning hejimige qaraydighan bolsaq, uning xarezim dewridiki eng muhim eser bolghanliqi munazire telep qilmaydu. tetqiqatchilar aptorning «addiy we éniq» uslubni qollanghanliqini, buning ammini xeweerdar qilishni meqset qilghanliqidin ikenlikini bildürüshmekte. aptor eseride yene, zir – zeber ishlitish arqiliq démekchi bolghanlirining téximu asan chüshinilishni ishqa ashurghan. her bir témini chüshünüshlük didaktik eserler bilen béyitip, témilarni intayin ochuq we éniq chüshendürgen.

u dewrlerde quranning türkche terjimisiningmu barliqini közde tutqanda, aptor quranning mewjut terjimisining awamning chüshinishige tes ikenlikini oylighan bolsa kérek, özi ayrim terjime qilghan. chüshendürüshler we xatirilirini uzartqan, weqelerni didaktik eserler bilen kücheytip, imkan qeder kündilik turmushtiki sözlerni ishletken. aptorning bundaq tirishishidiki eng muhim seweb, uning islamning téximu chongqur chüshinilishi üchün körsetken tirishchanliqidindur. xelqning kündilik turmushta islamni qandaq ijra qilishi kéreklikini körsitish tirishchanliqidur.

**** ****** **********

«nehjul feradis» ning bügünki künde bilingen 11 nusxisi bar. bular؛ istanbul sulaymaniye kütüpxanisidiki eng pakiz saqlanghan nusxa «yéngi jami böliki nusxisi, qazanliq alim shihabettin merjani kutupxanisidiki nusxisi, (bu nusxa kéyin yoqap ketken) parizh nusxisi (uning béshi we axiri kemchil), qazan dölet uniwérsitétida ikki nusxa, qazan dölet pédagogika institutida bir nusxa saqlanmaqta. léningrad penler akadémiyisi sherqshunasliq institutidimu ikki ayrim nusxa mewjut.

«nehjul feradis» heqqide zeki welidi togan, fuat koprulu, jonos ékman, eli fehmi qaramanlioghlu, osman nedim tuna we aysu ata qatarliq nuqtiliq alimlar tetqiqatlarni élip bérip, uni ilim-pen dunyasigha tonushturghan.

yuqirida tilgha élip ötkinimizdek, «nehjul feradis» namliq eser ottura esirdiki türk tili, medeniyiti we seniti tetqiqatliri jehette intayin muhim ehmiyetke ige bolup, tolimu qimmetlik melumatlarni öz ichige alidu.

menbeler:

1 - Bkz.: Eckmann. (1956): s. VII

2 - Bkz.: Ercilasun. (2004): s. 380-381.

3 - Ercilasun, Ahmet. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yay.

4- Kuyma, Erol, (2015). Harezm Dönemi Türkçesi ve Eserlerine Genel Bir Bakış. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Yıl 8, Sayı 1, Haziran 2015, ss. 367-383.

5- Janos Eckmann, (1956). Nehcü'l-Ferâdîs I, Tıpkıbasım, TDK, Ankara.