ottura esir türk döletliride til - edebiyatning roli, muhim namayendiliri we ularning eserliri

türkiye awazi radiyosi: hazirghiche élip bérilghan tetqiqatlar netijiside, türk tili qedimki, ottura we yéngidin ibaret üch dewrge bölünidu. biz «ottura esir» dewatqan dewr, qaraxaniylar türkchisi höküm sürgen 10-esirdin 15-esirgiche bolghan jeryanni körsitidu. tarixiy nuqtidin qarighinimizda, ottura esirning eng muhim burulush nuqtisi, türklerning islamni dölet dini süpitide qobul qilishi idi. silamiyetning meydangha kelginige 300-350 yil bolghan 10-esirde, islam dini süriye, misir, shimaliy afriqa, ispaniye, missopotamiye, iran, ezerbeyjanning bir qismi we gherbiy türkistangha tarqalghanidi. mezkur 300 yilliq musapide islam dinining pirinsiplirini asas qilghan yéngi bir medeniyet barliqqa kelgenidi[1]. bu medeniyetni qobul qilghan tunji musulman türk döliti — wolga bulghar döliti boldi[2]. emma, idil-wolga bulgharlirining musulman bolushi, bashqa türklerge tesir körsitelmidi. u dewr türk dunyasining merkizi döliti — qaraxaniylar döliti idi. tarixiy menbelerde qarighanda, 10-esirning otturilirigha kelgende, qaraxaniylar hökümdari sotuq bughraxan musulman bolghan. bu türk dunyasigha nisbeten inqilab xaraktérlik zor ish idi. sotuq bughraxanning xelqining köpinchisi bu yéngi dingha kirdi. 10-esirning otturilirida, sir (seyhun) deryasi boylirida yashaydighan yüzminglarche oghuz xelqi musulman boldi[3]. sani eng köp türk qebililirining biri bolghan oghuz xelqining köpinchisi qaraxaniylar ichidiki qarluq, yaghma, chigil, toxar qebililiri we gherbiy shimaldiki idil bulgharliri islamni qobul qilghanidi. tarim oymanliqidiki uyghurlar, értish boyliridiki kimekler we yénisey boyliridiki qirghizlar téxi musulman bolmighanidi. uyghurlar  budizm we mani dinlirigha ishinetti, bashqilar kona türk dinini dawamlashturmaqta idi.

din bilen birlikte büyük bir medeniyetni qobul qilghan türk dunyasining yéziq tilimu asasen erebche we parsche idi. ilmiy eserlerde ereb tili, edebiy eserlerde pars tili üstünlükni igileytti. hökümet ishlirida ereb we pars tilliri ishlitiletti. hetta, u dewrning ulugh shair we alimliri eserlirining köpinchisini ereb we pars tillirida yazghanidi[4]. bular bilen birlikte, qaraxaniylar dewride türk tilida yézilip, dewrimizgiche saqlinip qalghan intayin muhim eserlernimu körimiz. bular yüsüp xas hajip teripidin yézilghan islam türk edebiyatining tunji meshhur esiri «qutadghu bilig»؛ mehmud kashigheriy teripidin yézilghan türkchining tunji lughiti «diwani lughatitturk»؛ tunji quran kerim terjimiliri؛ edib ehmed yüknekining hékmet we exlaq kitabi «etebetulheqaiq»i؛ qanun höjjetliri we xoja ehmed yesewi we uning murdliri yazghan «diwani hékmet» shéirliridur. eserlerdin körüwélishqa boliduki, eyni dewrde ereb we parslarning tesiri nahayiti küchlük bolup, mehmud kashigheriy lughitini ereblege türkche ögitish üchün yazghanliqini bayan qilidu. yüsüp  xas hajipning «qutadghu bilig»i türkchining 11-esirde ilim tili süpitide qollinilghanliqini körsitip béridighan eng chong guwahchi hésablinidu. edib ehmedning «etebetulheqaiq» namliq esiri  meqsitige uyghun shekilde pütünley nesihet uslubida yézilghan؛ ehmed yesewining eng muhim teripi shuki, u özi qurghan yesewi teriqiti, bergen telimatliri we yazghan shéirliri arqiliq köchmen türk xelqigen islam dinini addiy usulda chüshendürüshi idi. ehmed yesewi we uning shagirtliri türklerning islam dinini addiy til bilen chüshinishide muhim rol oynidi. 11-esirde uyghur we erebche xetler bilen yézilghan sot höjjetliri edebiyatning emes, til we qanun tarixi katégoriyesige kiridu. shu esirdiki quran terjimilirige kelsek, ularning biri istanbuldiki türk - islam eserliri muzéyida, yene biri londonda, üchinchisi sant pétirburgda saqliniwatqan quran kerim terjimiliri türk tili we din tarixining témisi hésablinidu. ular til tetqiqatidiki morfologiye, lughetshunasliq we mene jehette muhim menbelerdur.

11-, 12- esirlerde yézilghan bu eserlerning hemmisi nezerge élinghinida, islam dinini qobul qilghan türklerning tunji türkche din, qanun, siyasiy pen, jemiyetshunasliq, lughet, girammatika we edebiyat sahesidiki eserlirining qaraxaniylar dewride barliqqa kelgenliki aydinglishidu. ottura esirde türk tilida eserlerni yézip, türk tiligha xizmet qilghan biz yuqirida isimlirini tilgha alghan-almighan nurghun alimlar sayisida türk tili bügünki küchige érishti.

menbeler:

1. Ercilasun, Ahmet. B. (2007). Makaleler. Dil-Destan-Tarih-Edebiyat. (Yay. Hazırlayan Ekrem Arıkoğlu), Ankara.

2. Sümer, F. (1958). X. Yüzyılda Oğuzlar. Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, 16 (3-4), 131-163.s

3. Koç, D. (2010). Rus Kaynaklarına Göre İlk Müslüman Türk Devleti: İtil Bulgar Devleti. (Doktora Tezi). İstanbul.