2024 - yili xirislargha tolghan bir yil bolidu

türkiye awazi radiyosi: «küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning diréktori shundaqla yazghuchisi dotsént doktor murat yéshil tash teripidin teyyarlanghan «2024 - yili؛ xirislargha tolghan bir yil bolidu» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

**** ****** ***** ****** ****

2023-yili yüz bergen ishlar 2024-yili yüz bérish mumkinchiliki bolghan géopolitikiliq we istratégiyelik sénariyelerni köp xillashturdi. 2024-yili 4 milyardtin artuq nopus saylamgha qatnishidu. amérika, rusiye, engliye, hindistan, teywen we béngal qatarliq döletler halqiliq saylamliri bilen aldinqi qatargha chiqti. ukraina, ghezze, teywen mesilisi, iranning yadro pirogrammisi, ottura sherqte israiliye-ereb toqunushining yüz bérish éhtimalliqi, énérgiye bahasidiki éniqsizliq we kilimat özgirishi seweblik kütülüwatqan özgirishler, xelqara siyasetke chongqur tesir körsitidighan weziyetlerni peyda qilishi mumkin. yéqinqi 24 ay ichide 78 toqunush pütünley qaytidin bashlandi yaki tonglitilghan toqunushlar qaytidin toqunush basquchigha kirdi. bu ehwal xelqara tertipning toqunushchan xaraktéridiki eng roshen amillarning birige aylandi. ‎

dunya tertipidiki özgirishler téxiche éniqsizliqini dawamlashturmaqta. bu nuqtida amérikaning orni intayin muhim. amérikaning xelqaradiki ornigha éghir xirislar mewjut. gerche xitay hazirche amérikani herbiy jehettin tengpunglashturalmisimu, yéqin kelgüside bashqa bezi sahelerde tengpunglashturalaydighan éhtimalliqi barliqi melum. bu ehwal xitayni yer shari xaraktérlik chong küchke aylanduralmisimu, emma öz rayonida amérikani tengpunglashturalaydighan we keynige ittireleydighan yaki chékindüreleydighan herbiy salahiyetke ige qilishi mumkin.

ikkinchisi, amérikaning ottura sherqtiki herbiy ornigha qarita, bolupmu 7-öktebir (2023) din kéyin éghir hujumlarni qilish yüzlinishi peyda boldi. bumu amérikaning herbiy mewjutluqigha xewp élip kélidighan bir ehwal süpitide otturigha chiqmaqta. amérika iqtisadiy jehette hazirmu eng chong iqtisadiy küchning biri. pütün yawropaning shundaqla xitayning aldida türidu. lékin, dunyaning iqtisadiy weziyiti bolupmu hindistan qatarliq nurghunlighan rayon xaraktérlik we ottura tiptiki döletler amérikaning iqtisadiy hökümranliqigha éghir riqabet élip keldi. diplomatiye jehettimu, amérikaning exlaqiy üstünlüki yoqalghanliqi melum. bolupmu ghezze urushidin kéyin, amérika diplomatiyesi ishenchlik bolushtek inawitini yoqatqandek qilidu. baydin hökümitining qaide – qanun asasidiki xelqaraliq tertip berpa qilish nishani meghlub bolghan, téximu muhimi bashqa aktiyorlarning qanunsizliqlirigha seweb yaritip bergen ehwalda turmaqta.

yene bir sistémiliq mesile, rusiyening ukrainada dawamlishiwatqan ishghaliyiti hésablinidu. rusiyening ukrainadiki géopolitikiliq nishanida téxiche özgirish bolghini yoq. rusiye ukrainani qara déngizgha yépiq bir döletke aylandurushqa tirishmaqta. finlandiyening shimaliy atlantik ehdi teshkilati-natogha eza bolushi we shiwétsiyening eza bolush mumkinchilikidin kéyin, rusiyening bu nishani téximu halqiliq ehmiyetke ige bolghan weziyette turmaqta. emma, putinning hazirche hetta 2024-yilighichemu bu nishanigha yételishi mumkin emestek qilidu. shunglashqa ukraina urushida özgermes bir jeng meydani barliqqa kelgen weziyette. bashqiche qilip éytqanda, jeng meydanidiki jughrapiyelik orni bilen qiliwatqan herbiy heriketlirining qoyuqluqi otturisida éghir perq peyda boldi. gerche herbiy heriketning salmiqi intayin yuqiri bolsimu, jughrapiye jehette, yeni bu urush meydanida birer kéngiyish yaki ilgirilesh bolmaywatidu. bu rusiye-ukraina urushida dawamlashturghili bolidighan ehwal emes. shunga, ukraina mesiliside rusiye bilen ukrainaning toqunush dinamikliri yenila dawamlashmaqta. yene bir mesile, gherbning ukrainagha bolghan qollishidur. gerche gherb muhim herbiy yardemlerni qiliwatqan bolsimu, emma bu herbiy yardemler hazir meydanda oyunni özgertish rolini oyniyalmaywatidu. ukrainaning mudapiesini kücheytken bolsimu, lékin ukrainani rusiyege qarshi ghelibe qilishta héchqandaq istratégiyelik üstünlükke ige qilalmidi. diplomatiye sépidimu téxiche héchqandaq ilgirilesh yoq. bundaq ilgirileshningmu yéqin kelgüside emelge éshishi mumkin emestek qilidu. ‎

bu weziyet ukrainaning birer tinchliq muzakire üstilide olturushighimu tosalghu bolmaqta. chünki ukrainaning tinchliq pilani hazirmu rusiye eskerlirining ukraina zéminidin pütünley chékinishini öz ichige alidu. bu wejidin ukrainada 2024-yilidimu hazirqi weziyetning oxshash shekilde dawamlishidighanliqini, emma amérikadiki pirézidéntliq saylimining belkim ukraina üchün halqiliq özgirish bolup qélishi mumkinlikini tilgha alalaymiz. rusiyedimu oxshash shekilde saylam ötküzülüsh aldida turidu, emma bu saylamda putinning pirézidéntliqini dawamlashturidighanliqini we chong heyran qalarliq ish yüz bermise rusiyediki hakimiyetning putinning hoquqini mustehkemlesh arqiliq dawamlishidighanliqini  éytalaymiz. rusiye-yawropa munasiwitide bolsa, yéngi yüzlinish barliqqa kélishi mumkin. eger tramp saylamda ghelibe qilsa, yawropaning ukraina mesilisde musteqil heriket qilish éhtimalliqi téximu küchiyishi mumkin. ‎yéghip  éytqanda, xelqara siyaset mölcherning eksiche yéngi riqabet we toqunush jeryanini bashtin kechürüshi mumkin. ‎