kapitanning sayahet xatirisi - istanbul (chubuklu _ xédiw qesiri)

türkiye awazi radiyosi: türkiye déngiz boyliridiki sayahitimizge ishtirak qilish üchün, sayahet kémiiz «seyyah»qa kelgenlikinglarni qarshi alimiz. bizning istanbulning anadolu teripidiki sayahitimiz dawamlashmaqta. biz bügün istanbul boghuzini boylap ilgirilep, chubuklu piristanigha bérish jeryanida, qirghaq boyliridiki bir dewrning guwahchisi bolghan nepis saraylarning yénidin ötimiz. bügünki menzilimiz pütün shanu – shewkitini saqlap qalghan halda zamanimizghiche yétip kelgen istanbulning muhim medeniyet miraslirining biri bolghan xédiw qesiri. men, istanbul boghuzining heywetlik menzirisige ige bu qesirning silerni özige jelp qiliwalidighanliqigha ishinimen. emdi biz sayahet kémimiz «seyyah»ni chubuklu piristanigha lenggerlep, xédiw qesirige qarap yolgha chiqayli.

*  *  *  *

qesir yataqliq saray yaki qele dégen menini bildüridighan bolup, osmanli impériyesi dewride padishah sheher sirtida qisqa waqit turghan kichik saraylarmu «qesir» dep atilatti. biz bügün ziyaret qilidighan xédiw qesiri bulardin bir az perqliq؛ chünki u sultangha emes, belki osmanli dewridiki waliylarning birige teelluq. xédiw qesrini osmanli impériyesining misirdiki eng axirqi waliysi yasitidu. xédiw osmanli impériyesining misir waliylirigha bergen unwani idi؛ shu wejidin bu qesirmu mezkur isim bilen atalghan.

xédiw qesri binakarliq alahidiliki we özgiche istanbul boghuzi menzirisi sewebidin kishilerning diqqitini tartidu. bu xil ewezellikliri sewebidin uning dangqi yawropaghiche yétip baridu. qesir bir italiyelik binakar teripidin istanbul boghuzining eng égiz töpiliklirining birige osmanli binakarliqini eks ettüridighan shekilde — gherbning eyni chaghdiki eng dangliq binakarliq uslubida — sélinghan.

xédiw qesiri sélinghan mezgilide istanbuldiki eng chong etirgül baghchisigha ige idi. burunqidek bolmisimu, qesir yenila baghchisi bilen kishilerning diqqitini tartip kelmekte. etiyazda lale, sumbullar bilen bézilidighan bu baghche, güzelliki bilen sayahetchilerge huzur béghishlaydu. bu güzel baghchidin ötüp, qesirge qedem basayli. kirish éghizida mermer tüwrükler bilen qorshalghan, boyi ögzigiche sozulghan bir abidiwi fontan bar. bu yerdin tamliri mermer bilen qaplanghan zalgha ötimiz. bu eynek ishik, tüwrük we altun bézekliri kishining diqqitini tartidighan bir zal. bu yerdimu mozayka bilen qaplanghan tüwrükliri torusqa tégip turidighan heywetlik bir cheshme bar. xédiw qesiri yorutushqa tok ishlitilgen tunji saray hésablinidu. bu bina argénal nuwo kahishliri, eynekliri, asma chiraghliri we turusidiki neqishliri bilen bir dewrning heywitini namayan qilip béridu. xédiw qesirining senet esiri alahidilikige ige  ésil bézek we buyumliri kishige muzéyni eslitidu we uni bir chaghlarda bu yerde höküm sürgen  turmush heqqide oylinishiqa qistaydu.

  xédiw qesiridiki kishining diqqitini hemmidin bek tartidighan binakarliq éléménti, binaning munari. chünki istanbuldiki bashqa qesir - saraylarda munar yoq. eslidinla kishining diqqitini tartidighan munarning, qiziqish qozghaydighan yene bir alahidiliki bar. bu munarning ichide istanbulning tunji par bilen heriketlinidighan lifiti bar! öz dewrige nisbeten xélila heshemetlik dep qarilidighan bu lifit, hazirmu munargha chiqishta ishlitilidu. kélinglar, léfet bilen bir-birlep munargha chiqip, kishini heyran qalduridighan istanbul boghuzi menzirisidin behrilineyli.

xédiw qesiri chubuklu baghchisi yaki xédiw baghchisi dep atalghan derexzarliqqa yasalghan bolup, baghchining nechche yüz yashliq chinar we shaxliri asmangha taqishidighan téreklik menzirisi heqiqetenmu güzel. bu yerde birlikte seyle qilishqa qandaq qaraysiler? chubuklo baghchisi sheherning qalaymiqanchiliqliridin qutulmaqchi bolghan istanbulliqlarning daimliq qéchish nuqtilirining biri... bir azdin kéyin, méning néme démekchi bolghanliqimni silermu chüshinip yétisiler. baghche bir qeder tik yantuluqta bolsimu, derexler arisidin körünüp turidighan istanbul menzirisi, harghinliqinglarni birdemdila untulduridu. uning üstige, baghchida méngiwatqanda, wizantiye dewridin qalghan su yolliri we cheshmilerning qalduqlirini uchratqili bolidu. wizantiyedin osmanlighiche hetta bügünge qeder nechche yüz yilliq tarixqa ige bu baghche, tebiettin huzurlinish we sap hawa élish üchün, eng yaxshi jay.

bügünki sayahitimizni axirlashturidighan peyt keldi. sayahet kémimiz «seyyah» chubuklu piristanida bizni kütmekte. biraq, uningdin burun, piristanning bir az nérisidiki xalil ethem sariyini ékskursiye qiliwéteyli. déngiz qirghiqidiki bu sarayni osmanli chong wezirlirining biri we türkiyening tunji kanchiliq inzhénéri ibrahim ethem pasha teripidin saldurulghaniken. yéngi uslub bilen kilassik uslub birleshtürüp yasalghan bu yaghach saray, «tashpaqa meshqawuli» namliq resimi bilen tonulghan osman hemde bey we türk muzéychiliq sahesige muhim töhpilerni qoshqan xalil ethem bey turghan jaydur.