kapitanning sayahet xatirisi - istanbul (shile)...

türkiye awazi radiyosi: sayahe kémimiz «seyyah»qa kelgenlikinglarni qarshi alimiz. biz köpkök déngizda ilgirilep, künséri istanbulgha yéqinlishiwatimiz؛ bügünki menzilimiz shile.

shilening tarixi miladidin ilgiriki  7 - esirge tutishidu. bu kichik olturaq rayon qedimki yunan dewridin bashlap rim, wizantiye we osmanli medeniyetlirige sahibxanliq qilghan. bügünki künde shile istanbulning bir nahiyesi bolup, ammiwi qatnash bilenla yétip barghili bolidu. nurghun kishiler bu yerni istanbulgha yéqinliqi, jimjit we tinch dem élish pursiti bilen teminligenliki üchün yaxshi köridu.

shile kichik bolsimu, emma bu yerde ziyaret qilidighan nurghun jay bar. biz bir azdin kéyin sayahet kémimiz «seyyah»ni lenggerlep, shile seylimizni udulimizda körünüp turghan mayakning yénidin bashlaymiz.

*  *  *  *

shile mayaki türkiyediki meshghulatini dawamlashturuwatqan eng chong mayak. u yene yawropadiki eng égiz mayaklarning biri. melumki, u tunji qétim wizantiye dewride yasalghan, weyran bolghandin kéyin, osmanli dewride qayta yasalghan. bu tarixiy mayakning nurini hawarayi ochuq chaghlarda nahayiti yiraq yerlerdin körgili bolidu. u bu xil alahidiliki tüpeyli urush mezgilliride muhim rol oynaydu. shilening bir pütün körünüshini körüshni xalaydighanlar, manga egishinglar, mayakning pelempeyliridin birlikte chiqayli.

bu yerdin shile merkizige jaylashqan shile qelesige barimiz. qeleningmu ötmüshi wizantiye dewrigiche sozulidu. bu qele hujum qilish meqsitide emes, «közitish qelesi» süpitide yasalghan bolup, osmanli dewridimu közitish munari süpitide ishlitilgen.

emdi shilening tebiiy menzirilik jaylirini seyle qilishni bashlayli. aldi bilen, «aghlayan kaya (yighlaydighan tash)» qa barimiz. aghlayan kaya we uning déngiz sahili shilening dangliq tebiiy güzel makanlirining biri hésablinidu. kök bayraqliq déngiz sahili tar bir qoltuqqa jaylashqan bolup, shilediki eng yaxshi su üzüsh makanlirining biri. men derhal sheher merkizidin piyade méngipla barghili bolidighan yerdiki aghlayan kaya heqqidiki riwayetni siler bilen ortaqlishiwétey. bir - birini yaxshi köridighan ikki ashiq- meshuqning ailisidikilerning tosqunluqigha uchrighandin kéyin, bu tashlardin sekrep ölüwalghanliqi, tashning shuningdin bashlap yighlap kéliwatqanliqi riwayet qilinidu. emeliyette, tashlar arisidin éqip chüshken su bu kartinini hasil qilidu. qaranglar! silermu tashning arisidin chüshüwatqan suni kördünglarmu?! emdi oxshimighan alahidiliki bilen kishilerning diqqitini tartidighan qumbaba töpiliki sahiligha barayli. éytishlargha qarighanda, déngiz sahilining qéniq we qizghuch sériq qumliri oxshimighan késelliklerge, bolupmu rématizmgha payda qilidiken. melumki, wizantiye dewride déngiz sahili késelliklerge payda qilidu, dep qaralghan bolghachqa, «qum munchisi» süpitide ishlitiletti.

shilede yene nurghun öngkürler bar bolup, ularning bezilirining ötmüshining yéngi tash qorallar dewrigiche sozulidighanliqi melum. sherqiy rim impériyesining zulum we ziyankeshlikliridin qachqan xiristiyanlar shilediki tebiiy öngkürlerde panahlinip, turmushini mushu dawamlashturghaniken. impériye bolsa, bu öngkürlerdin birini türme qilip ishlitip, qolgha chüshürgen xiristiyanlarni shuninggha qamighanidiken. shilediki öngkürlerning bezilirining kishilerge hayatliq béghishlishi, yene bezilirining ular üchün zindan bolushi, silerge nisbetenmu heyran qalarliq emesmu? biz bir azdin kéyin köridighan shénofon (Xenophon), hazirqi nami boyiche sofular öngkürliri, deslepki dewr xiristiyanliri teripidin chérkaw qilip ishlitilgen tebiiy öngkür. türme qilip ishlitilgen gürlek öngküri bolsa, heweskar öngkürchilerge mas kelmeydu. chünki, öngkürning kirish éghizi bir qeder tar bolup, ichidin toxtimay su éqip turidu. bu su yerni téyilghaqlashturuwétidighan bolghachqa, tejribisiz kishiler üchün qiyin, hetta xeterlik hésabliindu. shunglashqa, biz her ikki öngkürni peqet sirttinla körimiz.

*  *  *  *

men shilening tebiiy güzellikini bayan qilishni azraq toxtitip, silerge bu yerde toqulidighan alahide bir rext heqqide sözlep bérimen. bu rext pütünley shilege xas bolup, bu yerning eneniwi mehsulati. bu sewebtin u «shile rexti» dep atilidu. «shile rexti» yerlik usulda yasalghan saymanlardin paydilinip, qol bilen paxta yiptin toqulidu. u intayin saghlam we tebiiy rext bolup, özi népiz, terni sümürüsh alahidiliki yuqiri. «shile rexti» yuyulghanséri aqiridighan bolghachqa, uzun yillar boyiche ishletkili bolidu. dewrimiz kishilirining tebiiy mehsulatlargha yüzlinishi bilen, muhitqa mas, saghlam shile rextlirige bolghan éhtiyaj kündin künge ashmaqta. bu rexttin eneniwi türk neqishliri sewrchanliq bilen keshtilengen ésil kiyimlermu, zamaniwi kiyimlermu tikilidu. kélinglar, hemme birlikte bu mehsulatlar sétilidighan dukanlarning birige kirip, güzel, shundaqla chirayliq shile rextlirini yéqindin körüp baqayli. ularning ichidin birerini tallashta qiynilidighanliqinglarni bilimen.