türkiye-süriye muzakirelirining éniqsiz kelgüsi

türkiye-süriye muzakirelirining éniqsiz kelgüsi

küntertip we analiz (52)

(murat yéshil tash)

«küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning diréktori shundaqla yazghuchisi dotsént doktor murat yéshil tash teripidin teyyarlanghan «türkiye-süriye muzakirilirining éniqsiz kelgüsi» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

**** ****** ***** ****** ****

türkiye bilen süriye uzundin buyan özara munasiwetlirini yéngi bir ramka ichide qaytidin shekillendürüshni meqset qilghan söhbetlerni élip barmaqta. bu qétim aprélda moskwada ikki dölet tashqi ishlar ministirliri shundaqla rusiye we iranningmu qatnishishi bilen uchrishish ötküzüldi. lékin, apréldin buyan muzakirelerning musapisi künséri éniqsizlashmaqta. bu éniqsizliq süriyediki toqunushning murekkep xaraktéri, tashqi aktiyorlarning oxshimighan meqsetliri, beshshar esed hakimiyitining istratégiye jehettin yépiq pozitsiyesi we süriye dölitining iqtidarining kemlikidin shekillenmekte. türkiye - süriye otturisidiki muzakirelerning heqiqiy meqsitige yétishni qiyinlashturidighan bashqa amillarmu bar, elwette.

birinchi bolup, türkiye bilen süriye otturisida dawamlishiwatqan jeryanni «normallishish» dep atash hem xata, hem heddidin ziyade ijabiyliq hésablinidu. eslidiki birinchi mesile, süriyening xelqarada étirap qilinghan, chégraliri belgilengen we birleshken döletler teshkilatigha eza bir dölet bolush salahiyiti bilen munasiwetlik. wehalenki heqiqiy normallishish süriyening igilik hoquqi, zémin pütünlüki we siyasiy muqimliqigha chétishliq aldinqi üch shertni orunlashni teqezza qilidu. hazir bu shertlerning héchqaysisi orunlanghini yoq. beshshar esed hakimiyitining öz zéminida toluq hoquqi yoq, dölet zémin pütünlükidin yoqsun we siyasiy birlikmu yoq. bolupmu, süriye döliti öz nishanini musteqil emelge ashuralighudek heqiqiy iqtidardin mehrum. bu mesile öz nöwitide yene beshshar esed hakimiyitini öz ichige alghan erebler arisidiki normallishish tirishchanliqi bilenmu zich munasiwetlik.

ikkinchi qiyinchiliq bolsa, nöwettiki sharait bilen közligen netije otturisidiki zitliqtin otturigha chiqmaqta. türkiye-süriye muzakirelirining asasliq mesililiridin birsi térrorluqqa qarshi küresh bolup, bu jehette yéqinqi yillarda adana ehdinamisi daim dégüdek asasliq höjjet dep ilgiri sürülmekte. shuning bilen birge yene, türkiye we süriye hakimiyiti otturisida p k k/y p g qatarliq térrorluq teshkilatlirigha qarshi küreshte yéngi hemkarliq usulining ornitilishi éniqszliqini dawamlashturmaqta. siyaset özgirishining emelge éshishi üchün hem türkiye hem esed hakimiyiti y p g gha qaratqan pozitsiyelirini körünerlik derijide özgertishi lazim. emma, türkiye süriyede p k k gha qarshi meydanida qetiy bolup,  axirida y p g ni ujuqturushni we süriyening sherqiy shimalidiki siyasiy mewjutluqini ajizlashturushni meqset qilmaqta. bu nuqtida, hemmisi dégüdek qisqa muddetlik hel qilish chariliri sunidighan her xil istratégiyeler otturigha chiqmaqta.

birinchidin, esed hakimiyiti türkiyening chégra rayonliridiki p k k ning mewjutluqini yoqitip, p k k /y p g ni munbich we télrifat qatarliq rayonlardin qoghlap chiqiralishi kérek. p k k ning öz ixtiyarliqi bilen buninggha emel qilishi mumkin emes hemde esed hakimiyitiningmu hazir hem iqtidari, hem niyiti bolmighan bundaq mejburlash xaraktérlik tedbirlerni yolgha qoyushi natayin. uningdin bashqa yene, türkiye süriye milliy armiyesi bilen p k k/y p g gha qarshi cheklik herbiy heriket qozghash arqiliq hakimiyetning teshkilatqa qarshi bélikini kücheytelishimu mumkin. lékin, y p g bilen amérika otturisida dawamlishiwatqan hemkarliq keltürüp chiqarghan qiyinchiliq süriye bilen bolghan muzakirelerde murekkep bir mesile bolup turmaqta. shunga, térrorluq qatarliq mesililerni aldinqi orungha qoyushtiki oxshimasliq muzakirelerde ilgirilesh bolmasliqning asasliq amiligha aylinip qalmaqta.

shuningdek, panahlanghuchilarning qaytish mesilisimu emeliy weziyet bilen közligen hel qilish charisi otturisidiki perqini namayan qilip bermekte. türkiyening herbiy mewjutluqi we süriye waqitliq hökümiti bilen süriye milliy armiyesining kontrolluqidiki rayonlarda heriketchanliqini asanlashturidighan yerlik idare endizilirining ornitilishigha munasiwetltik xewer kishini jasaretlendüridu. lékin bu ewzelliklerge qarimay, panahlanghuchilarning, bolupmu esed hakimiyitining kontrolluqidiki rayonlargha qaytishigha dair qiyinchiliqlar dawamlashmaqta. yéqinda bu rayonlargha qaytip barghanlar jasaretlirini weyran qilidighan muamililerge duch keldi. esed hakimiyiti bilen liwan we iyordaniye otturisidiki diyalog dawamlishiwatqan bolsimu, bu döletlerdin qaytip kélishler eng töwen sewiyege chüshüp qaldi. esed hakimiyiti qaytip kelgenlerni «xain» dep qarawatqan, ul-eslihe weyran bolghan, iqtisadiy imkaniyetler cheklik bolghan, toqunushlar sewebidin weyranchiliq ichidiki rayonlargha qaytish heqiqetenmu zor qiyinchiliq. muqim we etrapliq pilan-layihe bolmay turup, kélishimlerni ijra qilish panahlanghuchilar duch kélidighan qiyinchiliqlarni téximu éghirlashturuwétishi mumkin. shunga, bixeter rayonlarni kéngeytish we yerlik hökümetlerni kücheytish panahlanghuchilarning qaytishi üchün téximu uyghun bolghusi.

yene bir halqiliq endishe bolsa, süriye öktichilirining türkiye-süriye muzakireliridiki roligha bolghan éniqsizliqqa munasiwetlik. beshshar esed hakimiyitining tinchliq üchün otturigha qoyghan shertlirini qobul qilish, herbiy we siyasiy qurulmiliridin waz kéchip, hakimiyet bilen muzakirelishishi mumkin bolmaydighan ish bolupla qalmay, hetta süriye öktichilirige  nisbeten teslim bolghanliqni bildüridu. türkiye bundaq ehwalni qobul qilmaydu. netijide, jenwe muzakirelirining üch yildin köprek waqittin buyan toxtap qalghan we esed hakimiyiti aldash taktikisini ishqa séliwatqan bundaq weziyette, öktichiler bilen hakimiyet otturisida yéngi alaqe nuqtisi ornitish chong qiyinchiliqlarni peyda qilmaqta. idlibning nöwettiki weziyitini nezerde tutqanda, ehwal téximu murekkeplishidu.

yarishish söhbitini xaraktérlendüridighan éniqsizliqlarni közde tutqanda, türkiye üchün nurghun xeterler meydangha chiqmaqta. hazirqi hakimiyetning saqlap qélinishi bilen y p g ning süriyening sherqiy shimalida künséri küchiyishini birleshtürgende, türkiye üchün istratégiyelik tehditke aylinishi mumkin. süriye hakimiyitining muzakirelerni istratégiyelik halda toqunushni uzartishqa süyiistémal qilish xewpimu mewjut. uning üstige iranning süriyediki mewjutluqini chongqurlashturush we döletni nopus qurulmisi jehettin qayta shekillendürüshke urunishimu türkiye üchün qoshumche qiyinchiliiq peyda qilmaqta. türk panahlanghuchilarning asasliq köp qismi helebtin kelgen bolghachqa, ularning qaytishi iran we süriye hakimiyiti teripidin tosqunluqqa uchrimaqta we türkiyening ottura mezgillik istratégiyelik muhitini téximu murekkepleshtürmekte.

ichki urush tarixi bizge bu toqunushning kem dégende yene 15 yil dawamlishidighanliqini we qayta yüz bérish éhtimalliqiningmu %50 ikenlikini körsitip bermekte.  bu nezeriye boyiche bolghanda, süriye urushi kem dégende yene üch yil dawamlishidighandek qilidu. süriye ichki urushidiki yerlik, rayonluq we xelqaraliq küchlerning murekkep tesirlirini nezerde tutqanda, bu urushning kem dégende yene 15 yil dawamlishidighanliqini oylishishqa bolidu. ‎

enqere choqum türkiye-süriye muzakirelirining chek – chégrasi barliqini we emeliy réalliqning özgiriwatqanliqini hemde buningmu süriyediki toqunushning xaraktéri we hel qilish charisini haman özgertidighanliqini qobul qilishi kérek.