muz taghlirining érishi türkiyening etrapidiki déngizlarning yüzini örletmekte

mutexessisler shimaliy qutuptiki muz taghlirining érishining türkiyening etrapidiki déngizlarning yüzining yiligha 4 millimétir örlishini keltürüp chiqiriwatqanliqini eskertmekte, shundaqla bu ehwalning mewjut ul eslihelerge ziyan yetküzüsh éhtimalliqgha qarshi ul eslihelerni közdin kechürüsh kéreklikini tekitlimekte.

shimaliy qutuptiki muz taghliri quyash nurining texminen % 80 ini eks ettürüsh arqiliq dunyaning  adettin tashqiri derijide issip kétishining aldini alidu. derweqe shimaliy qutuptiki muz taghliri aldinqi esirning 70-yilliridin bashlap % 50 azaydi.

bügünki künde, shimaliy qutupta muz taghliri yil boyi mewjut bolup turmaqta. her yili bu muz taghliri yaz peslide aziyidu, qish peslide bolsa köpiyidu. emma tetqiqatchilar bu heqte agahlandurush bérip mundaq deydu: her 10 yilda shimaliy qutuptiki muz taghlirining % 13 yoqap ketmekte. shunga 2050-yilighiche yaz peslide shimaliy qutuptiki muz taghliri pütünley yoqap kétishi mumkin.

bundaq ehwal antaraktika qetesidiki muz taghliridimu körülmekte. antaraktika qetesidin 1992-yildin hazirghiche tartilghan süniy hemrah süretliride körsitilishiche, kökke taqashqan muz taghliri her yili 7 métir peseymekte iken, shundaqla her yili 120 - 140 milyard tonna muz taghliri déngiz - okyanlargha qoshulup ketmekte iken.

kilimat özgirishining tesiride, shimaliy qutup muz taghlirining érishi dunyadiki déngiz - okyanlargha tesir körsetmekte. shundaqla  déngiz yüzining örlishi we pewquladde hawarayi hadisilirini keltürüp chiqarmaqta.

9 – séntebir  uniwérsititi déngiz - okyan penliri we téxnologiyesi inistituti déngiz - okyan penliri bölümining mesuli piroféssor doktor  shükrü turan beshiktepe anadolu agéntliqi muxbirining shimaliy qutuptiki muz taghlirining érip kétishining türkiyening etrapidiki déngizlargha körsitiwatqan tesiri toghrisida sorighan soallirigha bergen jawabida, muz taghlirining érishige egiship, déngizlardiki suning miqdari we barliq déngizlardiki issiqliq miqdarining éship ketkenlikini tekitlep mundaq deydu: «bu heqte élip barghan ölcheshler dawamida, türkiyening etrapidiki déngizlarning yüzining yiligha 4 millimétir örlewatqanliqini körüwatimiz. bu qarimaqqa nahayiti kichik ishtek qilsimu, emma bundaq kétiwerse türkiyening etrapidiki déngizlarning yüzi on yilda 4 santimétir, yüz yilda 40 santimétirgha örlep kétidu,  dégen gep. déngizlarda su issip kétish ehwalliri körülüwatidu. derweqe, issip ketken su kéngiyidu we su yüzi örlep kétidu. bundaq ehwalda déngizlarning yüzi her yili 4 millimétir yuqiri örleshke bashlaydu we bu örlesh téximu zoriyidu. déngiz boyi rayonlirimizdiki déngizlarning yüzi téximu örlep kétidu. kelgüsi 20 yilda bu mesililerni bashtin kechürüshke bashlaymiz.»

muz taghlirining érishige seweb boluwatqan yene bir amil yüsünlerning partlishi

yildiz téxnologiye uniwérsititi ximiyie - métallorgiye fakultéti biyoinzhénérliq bölümi oqutquchisi piroféssor doktor didem balqanli özchimenning doklatigha qarighanda, yersharining issip kétishi atmosféra we déngiz süyining témpératurisini örlitip, muz taghlirining ilgirikige qarighanda téximu téz érip kétishini keltürüp chiqarmaqta iken.

piroféssor özchimen doklatida, muz taghlirining qoghdash qapqiqi rolini oynaydighanliqini we atmosféragha heddidin ziyade issiqliqni eks ettüridighanliqini eskertip mundaq deydu: «qutuplardiki muz taghliri dunya kilimat sistémisi, déngiz yüzi we témpératurisi, okyan éqimliri, tatliq su menbeliri hem pütkül yashash sahelirini  qoghdash we tengpunglashturushta muhim rol oynaydu. muz taghliri érigenséri, déngiz – okyanlarning témpératurisi örlep ketkenséri okyan éqimliri dunyaning hawarayi sistémilirini  qalaymiqanlashturuwetmekte.»

özchimenning tekitlishiche, antaraktika yérim arilida hawarayi we témpératurining adettin tashqiri derijide örlep kétishi ékologiyilik sistéma we töwen témpératura basquchlirida birqatar özgirishlerni keltürüp chiqarmaqta iken. shundaqla yéqinqi yillarda zor derijide muz massisi yoqap kétish ehwalliri körülmekte iken.

muz taghlirining érishige seweb boluwatqan yene bir amil yüsünlerning partlishi bolup, hem yer shari xaraktérlik issip kétish hem yüsünlerning partlishi muz taghlirining érish süritini téximu tézletmekte iken.