kapitanning sayahet xatirisi - samsun we 19 - mayning ehmiyiti...

türkiye awazi radiyosi: 1919 - yilining 19 - may küni türkiye jumhuriyiti tarixida nahayiti muhim ehmiyetke ige. chünki birinchi dunya urushi axirlashqandin kéyin, ittipaqdash döletler meghlubiyetke uchrap, hemme nersisidin ayrilip qalghan osmanli impériyesining zéminlirini ishghal qilishqa  — özara teqsimlishishke bashlighanidi. xelq mehelliy sewiyede ishghal we tajawuzchiliqqa qarshiliq körsitishke bashlighanidi. samsun ene shu qarshiliq heriketliri bash kötürgen jaylarning biri idi. osmanli armiyesining muhim qomandanliridin mustapa kamal eng axirqi osmanli sultani wahdettin teripidin samsundiki girétsiyelikler bilen türkler otturisidiki toqunushqa xatime bérish we türklerning qolliridiki qorallarni yighiwélishqa buyruldi. mustapa kamal uzundin béri dölet chüshüp qalghan ehwaldin xewerdar idi. uninggha tapshurulghan bu wezipe uning asasliq wezipisining, bashqiche éytqanda, wetenni azad qilish wezipisining bashlinishi bolup qaldi. u birlikte baridighan qomandan we xadimlarni özi belgiligendin kéyin, istanbuldin «bandirma» namliq kona bir paraxotqa olturup, samsongha qarap yolgha chiqti.

sayahet kémimiz «seyyah»ning hörmetlik yoluchiliri, bügün men silerni bir milletning yoqilishtin qutulup, qaytidin qed kötürüshke yüzlinishige, qisqiche éytqanda, türkiye tarixining burulush nuqtilirining birige shahit bolghan jay —  samsungha élip barimen.

*  *  *  *

bandirma ikki qétim chöküp kétip qayta rémont qilinghan kona paraxot idi. engliyeliklerning uni chöktürüwétidighanliqi toghrisida mish - mish paranglarmu bar idi. mustapa kamal atatürk we uning sepdashliri bularning hemmisige tewekkül qilip, 5 - ayning 16 - küni bandirma paraxoti bilen istanbuldin yolgha chiqip, üch kündin kéyin yeni 1919 - yili 5 - ayning 19 - küni samsongha yétip baralidi. biz bügünki sayahitimizni türkiye jumhuriyitining qurghuchisi mustapa kamal atatürk samsungha tunji qedimini qoyghan — tütün piristanidin bashlaymiz. bu türkiye tarixidiki eng muhim deqiqilerning birige shahit bolghan tarixiy piristan؛ bashqiche éytqanda, bu yer atatürk türk millitini azad qilish milliy kürishini bashlighan jay. tütün piristani eslige asasen qayta qurulghan bolup, bu yerdiki siler körüwatqan bu mom heykeller mustapa kamal atatürk we uning dostlirini qarshi élishqa barghan samsun xelqige mensup. piristandin tartip taki ghazi muzéyighiche bolghan jaygha «azadliq yoli» dep nam bérilgen bolup, piyadiler yoli qilinghan.

bizmu bu yolni boylap méngip, ghazi muzéyigha barayli. bügünki künde muzéy qilip ishlitiliwatqan bu bina, eyni chaghdiki mintiqa palas méhmanxanisi bolup, mustapa kamal pasha 1919 - yili samsongha kelgende mushu yerde turghanidi. bu addiyghina qilip sélinghan ikki qewetlik bina. muzéyning töwenki qewitide atatürk ishletken qoral we kiyimler körgezme qilinmaqta. üstünki qewetide bolsa, atatürkning nerse - kérekliri, yatiqi, atatürk we uning sepdashlirining mom heykelliri bar. muzéygha yéqin atatürk baghchisidiki «sherep abidisi» samsunning simwoli hésablinidu. awstiriyelik heykeltirash xénirich kirippél layiheligen bu abide, musteqilliq urushi bashlanghan peytke wekillik qilidu.

emdi silerni bandirma déngiz sahiligha élip bérip, bandirma paraxot muzéyi we milliy mujadele ochuq hawa muzéyini körsitimen. bir milletning qayta tughulushida muhim rol oynighan bu <pishqedem> paraxotni türkiye ichi – sirtidin kelgen sayahetchiler nahayiti qiziqish ichide ziyaret qilidu. bu kona paraxot atatürk we uning sepdashlirini qara déngizning shiddetlik dolqunlirigha qarimay, istanbuldin samsongha élip kélidu. bu muhim wezipini orundighandin kéyin, bir mezgil pochta mulazimetliride ishlitilidu we türkiye jumhuriyiti élan qilinip uzun ötmeyla, xizmettin toxtitilidu. siler körüwatqan bu paraxot  yaki muzéy, bandirma paraxotining resimlirige asasen, oxshash chongluqta qayta yasalghan nusxisi. qéni hemmimiz birlikte paraxotqa chiqip, muzéyni ziyaret qilayli. siler buningdin burun tarixning yönilinish özgertishige shahit bolghan birer paraxotqa chiqip baqqanmidinglar?!

paraxot muzéyini ziyaret qilghandin kéyin, nöwet muzéyning ochuq hawa qismini ékskursiye qilishqa keldi. milliy mujadele üsti ochuq muzéyining kölimi chong bolup, bu yerde türk millitining musteqilliq urushi mezgilliridiki tillarda dastan küreshliri teswirlengen türkiyening eng uzun sapal buyum resimliri sahesi bar.

1919 - yili 5 - ayning 19 - küni türk millitige nisbeten tarixning yönilishi özgergen kün,  uninggha shahit bolghan jay bolsa, samsundur. bügün silerge türkiye jumhuriyitining muhim tarixlirining birini sözlep bergen halda samsonni aylinip chiqtuq. elwette, samsun buning bilenla cheklinip qalmaydu. kéler hepte mushu yer we del mushu waqitta «seyyah»imizgha olturup, uning bir – biridin heyran qalarliq tebiiy menzirilirini körüshni bashlaymiz.