dionizos we téos qedimki shehiri

türkiye awazi radiyosi: bu yerde, shamal untulghan bir shéirning nechche ming yilliq misralirini pichirlaydu… esirlerdin buyan zeytun derexlirining arisidin mélodiye anglanmaqta… ikki ming yilliq tarixqa ige qedimki tiyatirxanining sehnisidin bir tiyatir oyunining perde arqisi eskertishliri eks étidu.

bu yerde waqitning süriti astilap kétemdu yaki kishi bu sükünatqa gherq bolup ketkechke, mushundaq tuyghugha kélip qalamdu? bunisi namelum. emma, bu yerde kishini estin kötürülüp ketken bir zamanning matimige chümgen tashlar, del – derexler we tebiet qoynigha alidu. u efes yaki aspéndoschilik dangliq bolmisimu, sizni bashqa zamanlargha élip baridighan bu jay – téostur.

bügün izmirning seferihisar nahiyesige jaylashqan téos qedimiy shehirining qedimki dewrlerde ioniye rayonining eng muhim we eng kona sheherlirining biri ikenliki melum. jughrapiyelik orni zor ewzellik ata qilghan téos, waqitning ötüshige egiship soda ehmiyiti yuqiri chong sheherge aylinidu. u bir port shehiri bolup, ikki porti bar idi. jenubtiki port piristanliri anadolu déngiz qirghaqliridiki qedimki dewrlerdin zamanimizghiche eng yaxshi saqlinip qalghan piristanlarning biri dep qarilidu. qédirip tekshürüshler netijiside, téos portigha ellik paraxotning lengger tashliyalaydighanliqi éniqlandi. u dewrge nisbeten bu hergizmu az san emes. u bir port shehiri bolghachqa, déngiz sodisida aktip rol oynap, téz tereqqiy qilidu. mutexessislerning énéqlishiche, ularning soda munasiwiti qedimki misirghiche tutishidiken.

téos qedimki dewrdiki dangliq sheherlerning biri. u soda muweppeqiyiti bilenla emes, medeniyet jehettinmu kishilerning diqqitini tartidu. ilah dionizos üchün anadoluda sélinghan eng chong butxanimu bu yerde. étiqadchiliri, dionizosning ösümlük östürüsh, beriket we tebietning, qisqisi, kishilik hayatqa yétekchilik qilidighan hemme nersining ilahi, ikenlikige ishinetti. dionizos yunan epsanilirining eng muhim ilahliridin biri bolup, uninggha béghishlanghan butxanilarning eng chongi téosqa sélinidu.

qedimki dewrlerde eng ehmiyet bérilidighan ishlarning biri butxana binakarliqi bolup, binakarlar mukemmel pilanni emelge ashurush üchün oxshimighan uslublarni tereqqiy qilduridu. yunan dewrining dangliq binakari anadoluluq hérmogénésmu  dionizos butxanisida tunji qétim özgiche layihe uslubini qollinidu. qurulush eshyalirini qoyushtin burun butxana sélinidighan jayni shaxmat taxtisigha oxshash katekchilerge bölüp, andin bir – birlep orunlashturidu.

* * * * *

tengri dionizosqa béghishlap sélinghan téostiki bu ibadetxana intayin muhim. chünki, dionizos  bu sheherning asasliq ilahi bolup, u  hem téosning, hemde üzüm we tebietning qoghdighuchisidur. butxana popliri yilning melum waqitlirida ilah dionizosqa béghishlap bayramlarni ötküzidu. kilassik dewr yunan tiyatirining bashlanghuchi hésablinidighan bu xil paaliyetlerde bir aktyor hésablinidighan poplarmu rol oynaydu. melum mezgil ötkendin kéyin, senetning oxshimighan saheliridiki senetkarlar bilen peylasoplar olturaqlishish üchün téosni tallaydu. téos senet shehiri dep tonulushqa bashlaydu we bu sheherde anadoluning tunji senetchiler uyushmisi qurulidu.

shairlar, muzikantlar we tiyatir artisliridin terkib tapqan dionizos senetkarlar uyushmisi, qedimki dewrning muhim senetkarlirini bir yerge jem qilidu. téos uzun yillar boyiche senet shehiri dégen namini saqlap qalidu we kéyinki chaghlarda bu uyushma bashqa sheherlerdimu mewjutluqini dawamlashturidu.

* * * * *

téos qedimki shehirining muhim qurulushi hésablinidighan dionizos butxanisi, epsuski, uzungha suzulghan yillar we weyran qilghuch yer tewreshlerge berdashliq bérelmeydu. qedimiy sheherdiki parlamént binasi, tiyatirxana, akropolis we chéniqish öyi qatarliq muhim qurulushlar, téosning bir chaghlarda qanchilik muhim we küchlük bir sheher ikenlikini körsitip béridu. mutexessisler, nurghunlighan arxéologiyelik asare - etiqilerning qézish arqiliq yoruq körüshni kütüwatqanliqini, qézish xizmiti tamamlanghandin kéyin, téosning efes yaki aspéndosqa oxshash heywetlik bir sheher ikenlikining namayan bolidighanliqini tekitlimekte.

téos qedimki shehiri binakarliq qalduqliri bilenla emes, pütükliri bilenmu tetqiqatchilarning diqqitini qozghimaqta. chünki pütükler mutexessislerni tupraqqa kömülüp yatqan tarixning emeliy pakitliri bilen teminleydu. mesilen, qézish jeryanida tépilghan pütüklerdin biri anadoludiki eng kona ijare toxtamlirining biri. yene bir pütükte, mektep dersliki üchün bir wexpe qurulghanliqi we oqutquchilargha qanchilik maash bérilidighanliqi yézilghan. yene biride bolsa, imtihanlarning parlamént binasida élinidighanliqi qeyt qilinidu. bu tépilmilar «söz uchup kétidu, yéziq qalidu» dégen maqalning heqiqet ikenlikini yene bir qétim ispatlaydu.

bezi tetqiqatchilar anadolugha «medeniyetning yadroluq rayoni» dep éniqlima béridu. bu qedim birikme we bayliq bir medeniyettin yene bir medeniyetke ötüsh arqiliq tereqqiy qilidu. medeniyet yötkeshning eng muhim amillirining biri, shübhisizki, senetkarlardur. türkiye jumhuriyitining qurghuchisi mustapa kamal atatürk «senetsiz qalghan bir milletning jan tomurliridin biri üzülüp qalghan bolidu» dégen sözliri arqiliq senet we senetchilerning ehmiyitini tekitleydu.