yéngi tash qorallar dewri anadolusining «tunji»lirigha sehne bolghan chayönü olturaq rayoni

türkiye awazi radiyosi: sizning qarishingizche insaniyet tarixidiki burulush nuqtiliri qaysilar? chaqning keship qilinishimu, yéziqning ishlitilishke bashlinishimu yaki insanlarning haywanlarni köndürüp, déhqanchiliq ishlirida paydilinishimu? elwette, yene nurghun misallar, nurghun burulush nuqtiliri bar bolup, ularning her birining özige xas muhimliq derijisi bar. emma «yéngi tash qorallar dewri» tetqiqatchilarning alahide diqqitini qozghaydu. chünki u arqiliq insaniyetning qaysi basquchlarni qandaq maharetlerni qolgha keltürüsh arqiliq bésip ötkenlikini biliwalghili bolidu. anadolu zéminlirimu yéngi tash qorallar dewri nuqtisidin nahayiti muhim. yéngi tash qorallar dewri anadolusining chayönü olturaq rayoni newali chori, göbeklitepe we yassihöyükke oxshashla muhim bolushigha qarimay, dégendek tonulup ketmigen bir qedimiy rayon.

* * * * *

yéngi tash qorallar dewri toghrisidiki uchurlargha érishish uzun yilliq birikme we tejribiler musapisini bésip ötidu. bu bizning nechche ming yillar ilgiriki ata - bowilirimiz owchiliq hayatidin muqim turmushqa qedem basqan bir dewr. ejdadlirimiz u dewrde ösümlüklerning uruqlirini yighip istémal qilishning ornigha uruq qilip térip mehsulatqa aylandurushni, haywanlarni owlashning ornigha köndürüp ishlitishni öginidu. bu muqim olturaqlishish we déhqanchiliq-charwichiliqni asas qilghan turmush aditi, insaniyetning özgiche bir dewrge qedem qoyghanliqining béshariti dep qarilidu. yéngi tash qorallar dewri kéyinki barliq medeniyetler hemde bügünki dewr medeniyitigimu tesir körsitidighan nurghun tereqqiyatlarning qozghatquchi amili bolidu. shunglashqa bu témining mutexessisliri yéngi tash qorallar dewrige alahide ehmiyet béridu.

ilim-pen dunyasi 2000 – yillarning bashliridin tartip diqqitini yéngi tash qorallar dewri tetqiqatigha merkezleshtüridu. bu tetqiqatlarning netijiside, anadoluning yéngi tash qorallar dewridiki «yadroluq rayon» ikenliki éniqlinidu. tetqiqatlargha qarighanda, yéngi tash qorallar dewri medeniyitining anadolu arqiliq yawropagha tarqalghan.

bir milyon yildin artuq dawamlashqan köchmen turmush, ejdadlirimizgha yémek-ichmek, turalghu we bixeter turmush jehette nurghun bésimlarni élip kélidu. muqim turmushqa ötüsh bilen, bu mesililer asta – asta hel bolidu, bizning medeniylishish sepirimizning asasi sélinidu. shundaq, diyarbakirdiki chayönü olturaq rayonining ehmiyiti mana mushu nuqtida gewdilinidu. chayönü, iptidaiy dewrdin tartip ikki ming besh yüz boyiche insanlar üzlüksiz halda olturaqlashqan jay. bügünki sheherlerning deslepki ülgilirini chayönüdin tapqili bolidu. chünki öyler, chayönü olturaq rayonida tunji qétim melum pilan boyiche sélinidu. yerni chingdash üchün, bu yerning ahalisi dunyada tunji bolup bu yerde binaning ulini salidu, tunji béton we xishlarni quyidu. mutexessisler, bularning öz dewrining intayin muhim we bösüsh xaraktérlik tereqqiyatliri ikenlikini tekitleydu.

* * * * *

chayönü olturaq rayoni emeliyette bizning olturaqlishish tariximizning xulasisi. chünki chayönüdiki imaretler iptidaiy kepe öylerdin tartip yer asti xaniliri bar öylergiche bolghan misalliri arqiliq öy sélishni qandaq ögengenlikimizni körsitip béridu.

eyni dewrning binakarliq sahesidiki eng muhim tereqqiyati, tunji qétim chayönüde körülgen mozaykagha oxshap kétidighan pol bézekliri we ular jaylashqan qurulushlardur. chünki qizil renglik sunuq tash, qum we laydin quyulghan xish bilen yasalghan bu xil pol bézesh téxnikisi, aridin nechche esir ötkendin kéyin rim dewride ishlitilishke bashlanghan mozaykaning bashlamchisi hésablinidu. mutexessisler, nahayiti zor emgek singdürülüp sélinghan bu qurulushlarning, öz dewridila emes, dewrimizdimu ademni heyran qalduridighanliqini otturigha qoyidu. 

chayönü olturaq rayonidiki kishini heyran qalduridighan yene bir qurulush «kafatasli qurulushi»dur. töt yüzdin artuq ademning söngikini öz ichige alghan qurulushning bashqa ülgisining yoqluqi otturigha qoyulmaqta. chünki bu öyde depne qilish we qurbanliq qilish murasimi ötküzülidighan jay bolush bilen birge, iskilitlarmu saqlinatti. uningdin burun anadolu jughrapiyeside yaki uning etrapida rayonlarda bundaq köp insan söngekliri tépilghan bashqa yer yoq.

* * * * *

chayönü olturaq rayoni yéza turmushining déhqanchiliq we charwichiliqni asas qilghan eng qedimki misallirining biri bolup, bizning ötmüshimizni yorutup béridu.

misning tunji qétim bu rayonda issitish usuli yaki bolqa bilen pishshiqlap ishlinip, monchaq we zibuzinnetlerning yasalghanliqi éniqlanghandin kéyin, bezi mutexessisler, dunya kanchiliq tarixining chayönü olturaq rayonidin bashlanghanliqini otturigha qoyidu. shundaq, chayönüde wujudqa chiqqan yéngiliqlarni, tunjilarni sözlep tügetkili bolmaydu.

* * * * *

besh ming yildin köprek waqittin buyan, chayönüde oxshimighan binakarliq uslubliridiki öy – imaretler sélinidu. bir nechche yürüsh addiy kepe öylerdin bashlanghan olturaqlishish musapisi qedemmuqedem ilgirilep, kent chongluqigha yétidu. orek kolash arqiliq sélinghan kepe öyler kishilerning matériyal ishlitishke mahirlishishi bilen birlikte, katekche shekillik xanilerge bölüngen, uligha tash yatquzulghan chong öylerge, qurulushlargha aylinidu. éhtiyajgha asasen öylerge qoshumche xaniler ilawe qilinidu, ijtimaiy we diniy imaretler sélinishqa bashlaydu. muqeddes qurulushlar, ammiwi imaretler, ot we exlet sanduqliri, bash söngiki öylirige oxshash intayin yaxshi layihelengen binakarliq éléméntliri peyda bolidu.

* * * * *

xish tunji qétim chayönüde ishlitilgen bolup, tunji tashtin ul qoyush, béton ishlitish we polgha mozaykalarni yatquzush ülgilirini bu yerde uchratqili bolidu. ejdadlirimiz aldi bilen makanni tallaydu, arqidin zamanda menggülük iz qaldurushqa muweppeq bolidu. ular musheqqetlik yolda qetiy algha ilgirilep, bügünki medeniyetke sozulghan yolning tashlirini bir – birlep yatquzidu. chayönüde yüz bergen ishlar, weqe - hadisiler bizge insanlarning kelgüside némilerni qilalaydighanliqini körsitip béridu.