apollo butxanisi

türkiye awazi radiyosi: bezilerge nisbeten kelgüsidin xewerdar bolush kem bolsa bolmaydighan qizghinliq... jemiyette paligha qarimay turup bir künlük pilanini tüzmeydighanlarning sani az bolmisa kérek. afriqadiki iptidaiy qebililerdin tartip hazirqi zaman insanlirighiche nurghun kishiler kelgüsige qiziqidu؛ uninggha waqit we pul serp qilidu. uning üstige, bu zamanimizgha xas qiziqishlarning biri emes! namelum nersilerni bilish we teqdirni özgertish üchün kelgüsini bilishke urunush belkim esirlerdin buyan yéngi halitini buzmay saqlap kelgen qiziqish bolsa kérek. tarixtin buyan qedimki xitaydin missopotamiyegiche, qedimki misirdin rim impériyesigiche bolghan nurghun jaylarda minglighan pal échish merkezliri quruldi we dunyaning herqaysi jaylirida oxshimighan pal sélish usulliri barliqqa keldi. sehipimizning bügünki sanida anadoluning qedimki dewrlerdiki eng muhim kahinliq, pal échish merkezlirining biri bolghan didim apollo butxanisi heqqide toxtilip ötimiz.

* * * * *

qedimki zamanning eng yaxshi saqlinip qalghan butxanilirining biri dep qariliwatqan apollo butxanisi, eyni waqitta qedimki dunyaning üchinchi chong kahinliq (bésharet) merkizi bolup, bu butxana aydinning didim rayonigha jaylashqan. apollo butxanisi ioniyening küchlük paytexti milétning muqeddes jayi, efes we prién qatarliq ioniyediki dangliq sheherlerning palchiliq merkizi idi. uning qurulushigha nechche yüz yil waqit ketken bolushigha qarimay peqetla pütmeydu. bu butxana shunchilik chong ikenki, qedimki dewrlerning dangliq jughrapiyeshunasi strabo, hejimi chong bolghachqa uning üstini yapqili bolmighanliqini yazidu. urush we ot apetliri netijiside weyran bolghan bu butxanini iskender zulqerneyn, uningdin kéyin rim impératorliri qayta rémont qildurghan.

yunan epsanilirining asasliq ilahi apollo senet, muzika we ilham ilahi bolup, uning kelgüsini bilish iqtidarimu bar. riwayetke qarighanda, apollo bir küni padichi branxos bilen körüshüp, uninggha pal sélishning sirlirini ögitidiken. padichi bu ilahiy iqtidargha minnetdarliq bildürüsh üchün tunji apollo butxanisini quridiken. padichi branxosning ewladliri hem apollo butxanisida nahayiti uzun waqit palchiliq qilidiken, hemde uning bashqurghuchisi bolidiken.

qedimki dunyaning bu palchiliq merkizi waqitning ötüshige egiship intayin muhim orungha aylanghanki, padishahlar bashqa döletlerge urush élan qilishtin ilgiri, sodigerler déngiz seperlirige atlinishtin burun butxanigha kélip, kelgüsini bilishke tirishatti. héchkim apollodin sorimay turup muhim qarar chiqirishni oylapmu salmaytti. qézish jeryanida tépilghan palchiliqqa dair tékistlerge qarighanda, kelgüside néme ishlarning yüz béridighanliqini bilmekchi bolghanlar aldi bilen melum heq töleytti, iqtisadi ehwali yaxshilar butxanigha qurbanliq qilatti. palchilar pal sélishtin ilgiri üch kün roza tutatti, muqeddes su bilen yuyunup paklinatti, qurbanliqnimu oxshash shekilde teyyarlaytti. kishi ilah apolloning jawab bérishni telep qilghan soalni qeghezge yézip yetküzüp béretti. palchi butxanining eng muhim orni bolghan muqeddes sugha qarash arqiliq kelgüsini köretti we muwapiq waqit ötkendin kéyin jawab qayturatti. qandaqla bolmisun, menbelerde palchining hergizmu éniq höküml chiqarmaydighanliqi, déyilgen sözler oxshimighan menilerde izahlanghachqa, buning bir aldamchiliq ikenliki bayan qilinidu. shundaqtimu insanlarning palchilargha ishinishi, butxanini ziyaret qilip kelgüsi heqqide uchurgha ige bolushni arzu qilishi taki xiristiyan dini tarqilip, pal sélish, séhirgerlik we aldin bésharet bérishlerni chekligenge qeder üzlüksiz dawamlashti.

* * * * *

apollo butxanisi bügünge qeder saqlinip kelgen heywetlik tüwrükliri, öz dewridin qalghan ghayet chong bir parche mermer téshi we özgiche qurulush pilani bilen intayin jelpkar séhriy küchke ige bir jay. butxana ziyaretchilerni 25 métir égizliki bilen bashtin tartipla özige jelp qiliwalidu. bezi mutexessisler, eger u tamamlanghan bolsa idi, qedimki dunyaning 7 möjizisining biri bolidighanliqini otturigha qoyidu. nechche yüz yildin kéyinmu hejimi, qol hünerwenchiliki, ishlitilgen téxnikiliq yéngiliqlar we matériyallirining süpiti bilen ademni heyran qaldurushni dawamlashturmaqta.

apollo butxanisi kirish éghizidiki médusa bash heykili bilen nechche yüz yildin buyan ziyaretchilerni kütüwalmaqta. yunan epsanilirige asaslanghanda, médusa yer asti dunyasidiki üch aka- ukining biri idi. ular, yilan chachliq bu mexluqning qarash arqiliq hemme nersini tashqa aylanduruwétidighanliqigha ishinetti. bu sewebtin, qedimki yunanliqlar médusaning heykilini özliri qoghdimaqchi bolghan bina we muqeddes jaylargha qoyatti, qalqan we sawutlirigha keshtileytti.  apollo butxanisining kirish éghizidiki bu médusa bash heykilimu butxanini yamanliqtin qoghdash üchün qoyulghanidi.

apollo butxanisidiki bulaq süyi we lawul derixi butxana sélinghandin tartipla muqeddes dep qaralghanidi. bu tatliq su menbesi muqeddes jayning asasini shekillendürdi. bu muqeddes su «pal échish» yaki «bésharet buliqi» süpitide ishlitilgen bolup, üsti ilahlar asmandin ewetken uchurlarni tapshuruwélish üchün ezeldin yépilmighanidi. epsuski, bu bulaq bügünge qeder yétip kélelmidi.

mol we heshemetlik bézekler bilen bézelgen butxanining kishini heyran qalduridighan yene bir éléménti, ghayet zor tüwrükliridur. butxanidiki 120 tüwrük anadoluningla emes, belki pütkül rim impériyesining eng közge chéliqidighan tüwrükliri hésablinidu. bu rayonning ösümlükliri we epsaniwi yawa haywanliri bilen bézelgen tüwrüklerning asti teripi, wayigha yetken tashchiliq senitini namayan qilip béridu. butxanining hak téshi we mermer tashtin yasalghan tüwrükliri, diqqetni alahide jelp qilidighan mol qapartmiliq binakarliqi éstétik güzellikke bolghan intilishning buningdin texminen 2500 yil ilgirimu mewjut ikenlikini körsitidu.

* * * * *

gerche didim apollo butxanisi bilen tonulghan bolsimu, emma uning etrapida kishini heyran qalduridighan tebiiy rayonlar bar. bu rayonning eng muhim deryasi bolghan buyük menderes we délta yérim arili dölet baghchisi körüshke erziydu. chünki uningda ottura déngiz we sibiriye ösümlüklirining éléméntliri bar. özgiche ösümlük köp xilliqi sewebidin, dölet baghchisi yawropa kéngishi teripidin «flora biogénitik zapisi rayoni» dep étirap qilindi. büyük menderes déltisi bolsa, türkiyening muhim qushlarni közitish rayonlirining biri bolghan bafa köli bilen tutishidighan suluq yer. janliqlarning köp xilliqi, yerlik janliqlar we yoqilish girdabigha bérip qalghan janliqlarning tebiiy hayatliq makani bolghachqa, xelqaraliq muhim ehmiyetke ige. shunglashqa u ramsar ehdinamisi, bérn ehdinamisi, rio ehdinamisi we barsélona ehdinamisining qarari bilen qoghdilidu.

didim qedimki shehiri we apollo butxanisini ékskursiye qilghili kélidighanlar choqum toxtap ötüshi kérek bolghan jaylarning biri dilek yérim arili milliy baghchisi we büyük menderes déltisidur.

* * * * *

kelgüsini bilish qedimki dewrlerdin tartipla insanlar üchün kem bolsa bolmaydighan qiziqish menbesi bolup keldi. chünki kelgüsi insan üchün namelumlar we heyran qalarliq ishlargha tolghan bolidu. biz peqet pilanlarni tüzeleymiz, waqitning bizge élip kélidighanlirigha arilishalmaymiz. belkim biz qedimki dewrlerdin bashlapla kahinliqqa ehmiyet bérilishini bu shekilde chüshinelishimiz mumkin.