su bilen kelgen medeniyet (07) — wan köli we urartularning su qurulmiliri

türkiye awazi radiyosi: padishah oychan közliri bilen taghlar we tik qiyalar bilen qorshalghan qaqas yerlerge qaraydu... yan teripidiki cheksiz ketken sugha qarap uning köl yaki déngizliqini bilelmeydu. chünki u ademni ganggiritip qoyghudek derijide bipayan we köz yetküsiz idi... bu  chek – chégrasi körünmeydighan su padishahning neziride tuyuqsizla taghlar we qaqas yerlerni erzimes nersige aylandurup qoyidu. padishah oyliridin silkinip özige kélidu, chirayi échilidu. chünki su bar yerde hayatliq bar idi, su bolsa hemmila nerse bar, hemmila ish mumkin idi. padishah xelqi bilen birlikte bu yerde olturaqlishishni qarar qilidu.

* * * *

türkiyening sherq teripining jughrapiyelik orni murekkep, kilimat sharaiti nachar. gerche kilimat we yer tüzülüshi murekkep bolsimu, yenila asasiy qaide buzulmaydu, déngizni eske salghudek derijidiki bipayan su menbesige yéqin jayda miladidin ilgiriki birinchi érada küchlük bir padishahliq tarix sehniside orun alidu. türkiyening eng chong köli  — wan kölige, öz nöwitide dunyaningmu eng chong soda kölige yéqin yerge qurulghan bu medeniyet – urartu medeniyiti idi. urartular medeniyet, senet, binakarliq we qurulush ishlirida anadolu we dunya miraslirigha zor töhpilerni qoshidu.

* * * *

urartu dölitining paytexti tuspa — hazirqi wan shehiri idi. wan köli oymanliqida qurulup ikki esirdin köprek tarixta iz qaldurghan bu medeniyet su, binakarliq we minéral pishshiqlap ishleshte özini namayan qilidu. urartular olturaqlashqan u murekkep jughrapiyelik orunni özlirining xalighiniche shekillendüridu, uni déhqanchiliqqa maslashturidu we bügünki kündimu ishlitiliwatqan su qurulmilirini berpa qilidu.

qézip tekshürüshler we tetqiqatlar netijiside, urartu padishahlirining su qurulmilirigha alahide ehmiyet bergenliki؛ ularning 60 tin artuq tosma, kölchekni yasatquzghanliqi we östenglerni alghuzghanliqi otturigha chiqti. u dewrge nisbeten ademning bu sangha heqiqetenmu ishengüsi kelmeydu! qiziqarliq yéri, u waqitta dunyaning héchqandaq yéride su qurulmisi unche köp emes idi! bu qurulushlarni qiziqarliq qilghan yene bir alahidiliki, tosma we östenglerning her biride kem dégende birer parche yazma yadikarliqning bolushidur. padishahlar bu yazma yadikarliqlarda tupraqlarni térip mehsulat alghili bolidighan qilish üchün tosma we bashqa su qurulmilirini yasatquzghanliqlirini bayan qilghan. her bir padishah bu yazmilargha özining ismini ilawe qildurghan... tosma, kölchek we östenglerning yardimide kéreksiz yerler daim sughirilip munbetleshtürülgen we su sistémiliq halda kishilerge teqsim qilinghan. shundaq qilip, anadoluning sherqide urartu padishahliqi tunji qétim sughirishni asas qilghan déhqanchiliqning ulini qoyghan. urartu medeniyiti kéyinki dewrlerde pars, yunan, wizantiye we osmanli dewrige yötkilidighan bu enenining bashlinishi we tereqqiy qilishida intayin muhim rol oynidi.

mutexessisler nurghun su qurulmisi tépilghanliqi üchün bu rayonni anadolu we kona aldinqi asiyadiki eng chong «gidrawlik medeniyet» yaki «tosma rayoni» dep ataydu. qedimki dewrlerde kilimat we yer yüzining nachar sharaitigha qarimay, rayongha özining altun dewrini yashash pursiti bergen bu su qurulmilirining beziliri bügünmu ishlitiliwatidu!… shundaq, buningdin 2700 yil ilgiri yasalghan östeng we tosmilar heqqide toxtiliwatimiz! 2700 yil ilgiri yashighan medeniyet qurulush we binakarliq saheside shundaq ésil eserlerni wujudqa chiqarghanki, gerche yer tewresh rayonida bolushigha qarimay, sélinghan bu qurulushlar ta hazirghiche saqlinip kelmekte! silerchimu bu heyran qalarliq emesmu? bu qurulushlarning biri uzunluqi 50 kilométirdin ashidighan östeng bolup, u, uni chapturghan urartu padishahining ismi bilen tonulghan. bu östeng dunya su qurulushidiki heyran qalarliq qurulush dep qarilidu. bu qanalning 2700 yil ilgiri hayatliq béghishlighan tupraqlargha hazirmu hayatliq bériwatqanliqini körginide, insan heyran qalmay, qayil bolmay turalmaydu! hazir shamran dep atilidighan bu qanalgha öz waqtida assur ayal padishahi semiramisning ismining bérilgenliki, waqitning ötüshige egiship semiramisning ismi samrangha aylinip qalghan bolushi mumkin, dep qarilidu. biraq bu heqte héchqandaq éniq uchur yoq.

urartilarning ademni heyran qalduridighan yene bir su qurulmisi keshishgöl tosmisidur.  bu témining mutexessisliri:, dewr we chidamchanliq nuqtisidin qarighanda, urartuliqlar yasighan tosma, kölchek we sughirish yollirining dunyaning héchqandaq yéride örniki yoqluqini eskertidu. suning ishlitilishige alaqidar eng muhim qurulmilarning anadoluda bolushi ejeblinerlik emes!

urartu padishahliri özliri yasatquzghan sughirish esliheliri bilen bu rayonni déhqanchiliq we baqmichiliqta intayin muhim orungha aylandurdi. qézish xizmetliri esnasida köp miqdarda yémeklik we ichimlik ​​qachilanghan nechche yüz sanduq tépildi. bu sanduqlardiki purchaqtin arpa we bughdayghiche, üzümdin künjüt yéghighiche bolghan her xil mehsulatlar bizge urartularning déhqanchiliqta qanchilik tereqqiy qilghanliqini körsitip béridu.

* * * *

elwette, urartular heqqide toxtalghanda, peqet su qurulushi toghrisida sözleshla kupaye qilmaydu. urartular binakarliq we métal ishlesh mesilisidimu aldinqi orundin orun alidu. ular yashighan dewrde tash we métal ishlesh ustiliri tilgha élinghanda, birinchi bolup eske kélidighan tunji medeniyet urartular idi. bu rayonning mis we tömür zapisining molliqi, qézish jeryanida tépilghan zibuzinnet, tawar we déhqanchiliq qorallirining köplüki eyni dewrdiki kanchiliq we sodining derijisini körsitip béridu.

pirogrammimizning béshidimu éytqinimizdek, urartular olturaqlashqan rayondiki taghlar tik, kilimat nachar idi. bu jughrapiyelik orungha maslishish üchün, urartuliqlar yene binakarliqta özgiche qurulushlarni royapqa chiqardi, qurghan sheherliri, salghan chong qeleliri we yasighan su qurulushliri arqiliq rayonni güllendürdi.

urartuliqlar sheherlirini melum pilan boyiche, bashqiche éytqanda, yer tüzülüshi qandaq bolsa shu yusunda emes, uni özlirining arzusigha muwapiq haletke keltürüp qurup chiqti. öylirini pelempeyler sheklide yantuluqqa saldi؛ sheher we qelelirining qarshi terepte turup qarighandiki piramidalargha oxshash haliti diqqetni tartidu. bu öz nöwitide ularning mudapie sistémisining bir xil alahidiliki hésablinidu.

urartu padishahliri yene minglighan kishilerning wan köli oymanliqigha orunlishishigha purset yaritip béridighan olturaqlashturush siyasitini yolgha qoydi. paytext tuspa öz dewridiki eng heywetlik we ahalisi eng köp sheherlerning biri idi. sheher pilanida, keng kochilarning tik kochilar bilen késishishi «tor pilani» dep atilidu. shundaq tuspa bu pilan ijra qilinghan eng qedimki sheherlerning biri  süpitide aldimizgha chiqidu. urartu padishahliri yerlik xelqlerni sheherlerge téximu rahet shekilde olturaqlashturidu ... urushlar netijiside élinghan yerlerde qurghan yéngi sheherlerde bolsa, qaide – nizami téximu küchlük olturaqlishish siyasitini yolgha qoyidu. sheherchilik chüshenchisini yéza igilikini asas qilghan halda tereqqiy qilduridu. bularning hemmisi bizge urartularning binakarliq we qurulush jehettiki qabiliyiti bilen birlikte, sheherchilik jehettimu angliqliqi we yiraqni körerlikini namayan qilghanliqini körsitip béridu.