töt yildin kéyin: 15 - iyul

töt yildin kéyin: 15 - iyul

küntertip we analiz (29)

(murat yéshiltash)

«küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning xewpsizlik tetqiqatliri diréktori we yazghuchisi murat yéshiltash teripidin teyyarlanghan «töt yildin kéyin؛ 15 - iyul» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

2016 - yili 15 – iyulda  saylanghan hökümetni aghdurup tashlash üchün fethullahchi térrorluq teshkilati teripidin teshkillengen herbiy - siyasiy özgirish urunushi yüz bergenlikige töt yil bolup qaldi.

bu siyasiy özgirishning meghlub bolushida nurghun sewebler bar idi. bularning ichide eng muhimi siyasiy özgirishning aldini élish üchün xelqning kochigha chiqip, herbiy-siyasiy özgirish pilanlighuchilargha qarshi chékinmey turalighanliqi idi. netijide xelq muweppeqiyet qazandi, siyasiy özgirish meghlub boldi. siyasiy organlarning siyasiy özgirishke tutqan pozitsiyesimu herbiy-siyasiy özgirishning meghlub bolushidiki yene bir muhim seweb idi.

2007 - yili 27 - aprélda, armiye élan qilghan hökümetke qarshi qattiq bayanatqa hökümetmu qattiq inkas qayturghan we mezkur bayanatning herbiylerning wezipisidin halqip ketkenlikini körsitidighanliqini otturigha qoyghan idi. bu pozitsiye ammiwi siyasetning téximu küchiyishige seweb bolup, puqra - armiye munasiwetlirining démokratiyelishishi nuqtisidin tarixiy dewir yaratti.

15 - iyuldin kéyin, türkiyening ichki we tashqi siyasitide nurghun muhim ishlar yüz berdi. ichki siyasette herbiy-siyasiy özgirish urunushidin kéyin, fethullahchi térrorluq teshkilatini tazilash jeryani netijilik élip bérildi. bixeterlik, adalet, sehiye we maarip qatarliq halqiliq sahelerde fethullahchi térrorluq teshkilati bilen munasiwiti bar kishiler xizmitidin élip tashlandi. köpinchisi sotlinish arqiliq jinayiti békitildi. bularning ichide eng muhimi türkiye armiyesidin tazilanghan kishiler idi. muhim wezipilerdiki herbiy xadimlar wezipisidin élip tashlinip, armiyedin qoghlap chiqirildi. saqchi teshkilatigha singip kiriwalghan fethullahchi térrorluq teshkilatigha chétishliq minglarche kishimu oxshash shekilde qoghlap chiqirildi.

15 - iyuldin kéyin, bixeterlik sahesidiki islahatmu intayin muhim idi. bu dairide, zhandarma we déngiz sahili muhapizet qomandanliq ishtabi, ichki ishlar ministirliqigha biwaste qaraydighan boldi. armiye bash ishtab bashliqining her qaysi qisimlar üstidiki roli  özgertilip, dölet mudapie ministirliqi téximu bek aldinqi pilangha chiqirildi. bixeterlik organlirining fethullahchi térrorluq teshkilatidin tazilinishi we bixeterlik organlirida élip bérilghan islahatning  tunji netijisi sayisida térorluqqa qarshi küresh bashlandi. dölet ichide p k k térrorluq teshkilatigha qarshi téximu ünümlük istratégiye emelge ashuruldi. süriyede daéshqa qarshi firat qalqini herikitini bashlap, her ikki térrorluq teshkilatining tesir dairisi eng töwen chekke chüshürüldi.

ichki siyasette meydangha kelgen eng muhim özgirishlerdin birsi tolimu  muhim idi. u bolsimu, 2017 - yili 16 - aprélda, türkiyede référandum arqiliq hökümet tüzümi özgertilip, pirézidéntliq tüzümige ötüshi idi. arqidinla ötküzülgen tunji qétimliq saylamdin kéyin, türkiyede yéngi tüzüm toluq yolgha qoyulushqa bashlidi.

tashqi siyasette bolsa, 15- iyul weqesi goya bir halqishqa seweb boldi. 15 - iyuldin ilgiri armiye küchini süriye kirizisi keltürüp chiqarghan bixeterlik mesilisini eng töwen chekke chüshürüsh üchün ishlitip, heriketsiz qalghan hökümet, siyasiy özgirish qozghash urunushidin bir ay kéyin, süriyede daésh térrorluq teshkilatigha qarshi herbiy heriket bashlidi. bu heriketning netijisi türkiyening süriye siyasitide yéngi dewirge qedem qoyghanliqining ipadisi boldi. «firat qalqini herikiti» arqiliq daéshni türkiye chégrasidin tazilash bilen birge, térrorluq teshkilati p k k ning firat deryasining gherbide mewjutluqini saqliyalishini mumkin bolmaydighan halgha keltürdi.

derweqe, firat qalqini herkitidin kéyin derhalla nishan biwasite p k k boldi. 2018 - yili 1-ayning 20-küni bashlanghan «afrin herbiy herikiti» arqiliq p k k afrindin qoghlap chiqirildi. shundaq qilip, türkiye süriye kirizisida, téximu aktip rol oynashqa bashlidi. 2019 - yili öktebirde élip bérilghan tinchliq buliqi herikiti bilen p k k ni firat deryasining sherqidimu hujum nishani qildi we p k k ning süriyede aktip paaliyet qilishining we shimalda  dölet qurushining aldini élishta utuqqa érishti. türkiye yene, idlib kirizisining hel qilinishi üchün teshebbuskarliqini otturigha qoyup, 2020 - yili mart éyida süriye hakimiyitini idlibta éghir zerbige uchratti. bu herbiy heriketler türkiyening 15 - iyuldin kéyinki diplomatiye üstilide téximu aktip bolushini emelge ashurdi.

türkiyening tesiri téximu muhim bolghan yene bir sahe liwiye idi. liwiye kiriziside 2011 - yilidin buyan diplomatik yollarni tallighan türkiye, 2019 – yili4 – iyulda, b d t teripidin étirap qilinghan tiripoli hökümitini aghdurup tashlimaqchi bolghan hafterge qarshi liwiye döletlik muresselishish hökümitini qollap – quwwetlidi.  bu dairide, liwiye döletlik muresselishish hökümitini bilen kélishim imzalash arqiliq hafter küchlirining tiripolini igelliwélishining aldini aldi. kéyin yene, hafterni chékindürüp, liwiye arqiliq rayonda oynalmaqchi bolghan oyunni pütünley buzup tashlidi.

netijide, 15 - iyul nurghunlighan jehettin türkiyege nisbeten halqish peyti yaratti. ichki siyasettiki küchini ashurup, tashqi siyasette téximu aktip we musteqil heriket qilishqa bashlidi. elwette, türkiyening bu aktipliqi we qarshiliq körsitish küchi téximu köp riqabetchilerning bir yerge jem bolushigha seweb boldi we türkiye bolupmu ottura sherqte giopolitikiliq bésimgha duch keldi. yene bir tereptin gherb, bolupmu amérika bilen 15 – iyuldin kéyin ongshash qiyin bolghan kirizisler yüz berdi.

15 - iyuldin töt yil kéyin, türkiye nurghunlighan xirislargha duch kelgen bolsimu, biraq ötken töt yildiki heriket qabiliyiti mezkur xirislarni bir terep qilishi üchün yéterlik énérgiye bilen teminlidi. bu énérgiye bixeterlik we tashqi siyaset saheside téximu démokratik türkiyege aylinishi üchün purset dep körülüshi lazim.